«Καλός ο ήλιος του Μαγιού,
τ’ Αυγούστου το φεγγάρι».
Ακόμη και τα τζιτζίκια ξεγελάστηκαν και συνεχίζουν το ξέφρενο τραγούδι τους μέσα στη νύχτα που λάμπει σαν μέρα. «Φωτάει το ξεφεγγάρωμα τ’ ολόφεγγο σα μέρα, φεγγάρι καλοκαιρινό, τ’ αυγουστιανό φεγγάρι», λέει ο Σπήλιος Πασαγιάννης (1874-1910). Αφού τούτο το αυγουστιάτικο φεγγάρι είναι το πιο όμορφο, το πιο λαμπρό, το πιο αισθαντικό του χρόνου.
«Του Αυγούστου το φεγγάρι παρά λίγο
μέρα κάνει».
Τετάρτη 28 Αυγούστου 1996. Πανσέληνος
Πηγή και σύμβολο γονιμότητας, τούτο το πιο θηλυκό αστέρι σκορπάει μαγεία και το χλωμό του φως δημιουργεί ατμόσφαιρα μοναδική και υποβλητική μέσα στη σκοτεινή απεραντοσύνη της νύχτας. Πάνω στην ξηρά, μα ιδιαίτερα μέσα στη θάλασσα, ο μαλαματένιος δρόμος που σχηματίζει σε ακολουθεί όπου και αν πας και είναι γεμάτος υποσχέσεις έτσι καθώς γίνεται χρυσά θρύψαλα που λαμποκοπάνε.
Είναι στ’ αλήθεια παράξενο πως το φεγγάρι δίχως να είναι «πηγή ζωής», όπως ο ήλιος, εν τούτοις του κλέβει την παράσταση. Και όχι μονάχα αυτό. Του κλέβει στην κυριολεξία και το φως. Γιατί η Σελήνη δεν έχει δικό της φως, είναι ετερόφωτη και παθητική. Αυτό που εμείς βλέπουμε σαν φωτεινό σώμα είναι η αντανάκλαση από το φως του ήλιου που πέφτει επάνω της. «Φοράει την προσωπίδα του Ηλιου», λέει ο Οδυσσέας Ελύτης. Γι’ αυτό η Σελήνη θεωρείται βασικά το σύμβολο της εξάρτησης, της έμμεσης γνώσης και της αποδίδουν θηλυκή υπόσταση. Και ακόμη τον συμβολισμό της κουκουβάγιας. Οχι φυσικά στην ασχήμια αλλά στον κοινό τους τρόπο που αντιμετωπίζουν το φως του ήλιου: και οι δυο χάνονται όταν αυτός κυριαρχεί στο στερέωμα.
Αυτός είναι η ζωή, το απαραίτητο, το χρήσιμο, η λογική. Το φεγγάρι είναι η ομορφιά, το περιττό, η φαντασία, το υποκειμενικό κρυμμένο μονοπάτι στα τρίσβαθα της ψυχής μας, καμιά φορά επικίνδυνο.
Τα μάτια, τα μαλλιά, το σώμα της γυναίκας λουσμένα στο φως του φεγγαριού γίνονται ακαταμάχητα.
«Σαν τι το θέλει η μάνα σου τη νύχτα το λυχνάρι,
αφ’ έχει μες στο σπίτι της τ’ Αυγούστου
το φεγγάρι;»
τραγουδάει ο ερωτευμένος.
Και όχι μόνο
«Ο Παρθενώνας με φεγγάρι τη νύχτα εδώ,
νικάει στη δόξα και στη χάρη τον ουρανό»,
υμνεί την τέλεια ομορφιά ο Κωστής Παλαμάς.
Φεγγαρόλογα
Στη λαογραφία των περισσότερων λαών πιστεύουν ότι η Σελήνη παντρεύτηκε τον Ηλιο, όπως άλλωστε λέει εκείνο το θαυμαστό δημοτικό μας τραγούδι:
Ο Ηλιος επαντρεύτηκε και πήρε το Φεγγάρι,
εκάλεσε και στη χαρά συμπέθερους τ’ αστέρια,
τα σύγνεφα τους έστρωσε στρώματα
για να κάτσουν,
τους έβαλε προσκέφαλα τις ράχες
ν’ ακουμπήσουν.
Ωστόσο η Σελήνη, ζηλιάρα για τον κατάξανθο άντρα της, τον Ηλιο, προσπάθησε να τον κομματιάσει με το σπαθί της και έτσι γεννήθηκαν τα αστέρια. Οσο για τις τρεις κατασκότεινες νύχτες του κάθε μήνα όταν δεν υπάρχει καθόλου φεγγάρι στο στερέωμα, λένε ότι είναι οι τρεις βραδιές που κάνει έρωτα με τον άντρα της τον Ηλιο και ζητάει από τα άλλα αστέρια να τους κρύψουν.
Στη Μακεδονία υπάρχει ένας θρύλος που λέει ότι ο Ηλιος και η Σελήνη ήσαν αδέλφια. Τσακώνονταν αδιάκοπα όμως και μάλιστα αυτός την είχε γεμίσει σημάδια. Η μάνα τους απηύδησε και τα καταράστηκε να μην είναι ποτέ πια μαζί, όταν βγαίνει ο ένας έξω η άλλη να είναι πάντα μέσα.
Παλιά, όταν ο κόσμος πίστευε πολύ περισσότερο στις δεισιδαιμονίες, το φεγγάρι ήταν υπεύθυνο για πολλά γεγονότα της καθημερινής ζωής. Τίποτε, έλεγαν, δεν του ξεφεύγει, μάλιστα για τους Αιγύπτιους ήταν το «μάτι της νύχτας». Γνωρίζουμε ότι είναι ο φυσικός δορυφόρος του πλανήτη μας, της Γης, και το πιο κοντινό της ουράνιο σώμα. Γι’ αυτό, αν και μικροσκοπική μέσα στο Σύμπαν, ωστόσο, ακριβώς επειδή είναι σχετικά κοντά μας, εξασκεί τρομερή επίδραση πάνω στους ανθρώπους, ιδιαίτερα η πανσέληνος. Τις περισσότερες φορές ευεργετική. Πολλοί το ξέρουν, το νιώθουν και το περιμένουν. Αλλοι πάλι απλώς αφήνονται στη γοητεία του, στην ακαταμάχητη έλξη του.
Στη γέμιση του φεγγαριού μου κάνανε τα μάγια,
μήτε γιατροί με γιάτρεψαν μήτε παπάς
με τ’ άγια.
Προσδιορίζει πολλές φορές τη σεξουαλικότητα και τη γονιμότητα στον άνθρωπο. Εκτός αυτού, είναι παρατηρημένο πως οι σχέσεις των φάσεων της Σελήνης δένονται πολλές φορές με τον ρυθμό της ανθρώπινης ζωής. Πολλοί λαοί αποδίδουν τα στάδια του ανθρώπινου κύκλου, δηλαδή την παιδική ηλικία, εφηβεία, ωριμότητα, γερατειά και θάνατο, στον κύκλο και στις φάσεις του φεγγαριού. Αλλωστε είναι αναμφισβήτητη η επίδραση της Σελήνης στις ψυχικές διαταραχές και ιδιαίτερα στην επιληψία. Γι’ αυτό στον Μεσαίωνα αυτούς τους αρρώστους τους έλεγαν σεληνιασμένους.
Δεν αφήνει ανεπηρέαστα όχι μονάχα ζώα και φυτά αλλά ακόμη και φυσικά φαινόμενα. Στην Ελλάδα, όπου άμπωτις και παλίρροια παρουσιάζεται μονάχα στον πορθμό του Ευρίπου, στην πανσέληνο του Αυγούστου του 1924 είχαμε την ως τώρα μεγαλύτερη ταχύτητα (9 ναυτικά μίλια) των θαλασσινών ρευμάτων, ενώ έγινε ταυτόχρονα και έκλειψη Σελήνης.
Μυθική ερωμένη
Φυσικά δεν θα μπορούσε η δική μας εκπληκτική μυθολογία να μείνει αδιάφορη με τούτο το ουράνιο σώμα. Εφτιαξαν λοιπόν μια όμορφη ιστορία: η Σελήνη, αφού τελειώνει την καθημερινή βραδινή της περιπλάνηση πάνω στον κύκλο του ουρανού, φεύγει και πηγαίνει να συναντήσει τον μεγάλο της έρωτα, τον ωραίο Ενδυμίωνα. Τον βρίσκει πάντα σε μια σπηλιά κοντά στην ακρογιαλιά. Εκεί η ερωτευμένη Σελήνη τον γεμίζει χάδια και φιλιά. Ο νέος άντρας, όμως, που είναι θεός του ύπνου, δεν ανταποκρίνεται με το ίδιο πάθος, μισοναρκωμένος όπως είναι σχεδόν μόνιμα, αφού κοιμάται. Τότε αυτή φεύγει χλωμή και θλιμμένη, ενώ τα σκυλιά του Ενδυμίωνα την αποχαιρετούν αλυχτώντας.
«Σελήν ειπέ με, διατί βαδίζεις τεθλιμμένη
και διατί η όψις σου η τόσον τρυφερά
με πόνου έκφρασιν τινά υπάρχει μεμιγμένη
και διατί είσαι ωχρά?
Ακόμα σε μαραίνει
η προς τον Ενδυμίωνα αγάπη η πολλή,
κ’ ηξεύρουσα ότι μικρόν ο έρως διαμένει
μετεωρίζεσαι δειλή;»
έγραφε εμπνευσμένος από αυτόν τον μύθο ο Δ. Παπαρρηγόπουλος τον περασμένο αιώνα.
Ο Πλούταρχος έλεγε ότι η Σελήνη είναι η κατοικία των καλών ανθρώπων μετά τον θάνατό τους. Ζούνε εκεί όχι απόλυτα ευτυχισμένοι, απαλλαγμένοι όμως από έγνοιες, ως τον δεύτερό τους θάνατο. Γιατί πίστευε ότι ο άνθρωπος πεθαίνει δύο φορές και ότι η Σελήνη είναι η διαμονή των ανθρώπινων όντων ανάμεσα στη μετεμψύχωση και στον δεύτερο θάνατο.
Λέγεται φεγγάρι όταν παίρνει το όνομά του από τη λάμψη του και σελήνη από την αρχαϊκή λέξη σέλας που σημαίνει φεγγοβολή. Βέβαια, αν και σύμβολο της γυναικείας καλλονής, για τη σημερινή αντίληψη περί ομορφιάς η φεγγαροπρόσωπη και φεγγαρομαγουλάτη που άλλοτε προκαλούσε τον θαυμασμό, σήμερα δεν έχει όχι μονάχα ελπίδα να ανεβεί στην πασαρέλα αλλά ίσως ούτε καν να βρει γαμπρό.
Μαγικά
Οι μάγισσες είχαν κηρύξει άλλοτε πόλεμο ενάντια στο φεγγάρι γιατί τούτο τους έκανε αντίπραξη. Γι’ αυτό όταν μια μάγισσα ήθελε να το κατεβάσει για να του πάρει τη δύναμή του έφτιαχνε μια πίτα. Αυτό βούλιμο όπως ήταν κατέβαινε χαμηλά και η μάγισσα το άρπαζε, το βασάνιζε, το άρμεγε και έφτιαχνε από το ζουμί του φίλτρα.
«Θα επιζήσει το φεγγάρι της Σαπφώς από το φεγγάρι του Αρμστρονγκ», λέει με αισιοδοξία ο Οδυσσέας Ελύτης στον Μικρό Ναυτίλο. Και θυμόμαστε εκείνες τις απίστευτα συγκλονιστικές στιγμές, όταν στις 11 Ιουλίου του 1969 η ανθρωπότητα παρακολούθησε με κομμένη ανάσα το διστακτικό πόδι του Νιλ Αρμστρονγκ να ακουμπάει με απίστευτη προφύλαξη και ανθρώπινη δυσπιστία πάνω στην άγνωστη επιφάνεια της Σελήνης.
Τώρα πια ξέρουμε πολλά από τα μυστικά του. Και ας μην μπορούμε να δούμε με γυμνό μάτι τη ρωσική και την αμερικανική σημαία πάνω στην επιφάνειά του. Παλιά όμως ο κόσμος προσπαθούσε να εξηγήσει περισσότερο με τη φαντασία παρά με την επιστήμη τι ήταν τα σημάδια που φαίνονται πάνω στο γεμάτο φεγγάρι. Γνωστή είναι η ιστορία για τα σημάδια που άφησε ο Κάιν όταν σκότωσε τον αδελφό του Αβελ. Αλλοτε πάλι έλεγαν ότι το φεγγάρι περπατούσε στη γη και ζητιάνευε. Μπήκε σε σπίτι να ζητήσει ψωμί, η νοικοκυρά πάνιζε τον φούρνο, θύμωσε που το είδε ξαφνικά μπροστά της και του πέταξε το πάνιστρο με το φτυάρι στο πρόσωπο. Να τα σημάδια του.
Χάρτινο το φεγγαράκι
Ο άνθρωπος προσπαθεί να βγει από τη σφαίρα του και να αναζητήσει καινούργιους κόσμους μέσα στο Σύμπαν που τον ελκύει σαν το ορφανό τους άγνωστους γονείς του. Γι’ αυτό όχι μονάχα οι ερωτευμένοι μένουν εκστατικοί αγναντεύοντας με τις ώρες το γεμάτο φεγγάρι αλλά και οι τέχνες και τα γράμματα το έχουν πηγή έμπνευσης ατέλειωτης.
Από τον Λουκιανό που με εκπληκτική μαεστρία και φαντασία έγραψε εκείνο το σατιρικό μυθιστόρημα, επιστημονικής φαντασίας, το «Αληθινή Ιστορία», όπου η περιγραφή των κατοίκων της Σελήνης είναι σπαραξικάρδια. Ισως πολλοί σκηνοθέτες του κινηματογράφου θα μπορούσαν να πάρουν ιδέες για κοστούμια και εξωγήινα ντεκόρ και εφέ μοναδικά σε σύλληψη από τον έλληνα συγγραφέα του 2ου αιώνα μ.Χ., γεμάτα χιούμορ και απίστευτη εφευρετικότητα. Ως τον Ιούλιο Βερν των παιδικών μας χρόνων, όταν με το βιβλίο του «Από τη Γη στη Σελήνη» τάραξε τον κόσμο του περασμένου αιώνα.
Φυσικά η ποίηση έχει τον πρώτο λόγο:
«Αν ήμουνα του φεγγαριού μαλαματένια αχτίδα,
θα χώνευα κρυφά κρυφά μες στα μαλλιά σου
τα χρυσά
να γένω μια πλεξίδα…»
λέει ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης.
«… ροδόσταμα και σπέρμα γίνοντ’ ένα σαν λούζουν την Ελλάδα τα φεγγάρια», τραγουδάει σε ερωτικό παραλήρημα ο Νίκος Εγγονόπουλος. Οχι ότι ο Παλαμάς μοιάζει πιο συγκρατημένος από τη σαγήνη του φεγγαριού: «Ωραία φεγγάρια στην ηδονή του μυστικού σας αχνοβασίλειου…».
Ο Γιάννης Ρίτσος μιλάει για το φεγγάρι που σκόνταψε στις ιτιές, έπεσε στο πυκνό χορτάρι και έγινε μεγάλο σούσουρο στα φύλλα. Τρέξανε τα παιδιά, το πήραν στα παχουλά τους χέρια και όλη τη νύχτα παίζανε μαζί του στον κάμπο. Τώρα τα χέρια τους είναι χρυσά, τα πόδια τους χρυσά, και όπου πατούν αφήνουν κάτι μικρά φεγγάρια στο νοτισμένο χώμα…
Αδιακρισίες
Το φεγγάρι όμως πολλές φορές γίνεται ενοχλητικό γιατί μπορεί και χώνεται παντού με αναίδεια. «Σβήστε τα φώτα, σβήστε το φεγγάρι, τον πόνο μου μη δει», τραγουδάει μελαγχολικά ο Μάνος Χατζιδάκις. «Σβήστε το φεγγάρι γιατί θέλω να κοιμηθώ», ουρλιάζει πάνω στο σκυλόσπιτό του ο αυθάδης Σνούπι, σύμβολο της παιδικής εγωπάθειας και αφέλειας.
Γι’ αυτές του τις αδιακρισίες και περιέργειες μιλάει ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου στο αξιολάτρευτο ποίημά του, των πρώτων μας βιβλίων: «στον σταύλο απόψε ήρθε το φεγγάρι».
Αυτό το ίδιο φεγγάρι που καλεί την κοπέλα με την ασημένια του, την κρουστή, λιγάκι παραπονεμένη του φωνή. Και που τρυπώνει στον κόρφο της για να τη φιλήσει έτσι καθώς αυτή ένιωσε το κορμί της να λύνεται και την καρδιά της να λιώνει. Και έκανε με το χέρι να κλείσει τον κόρφο της, μα χιλιάδες χρυσές και ασημένιες κλωστές της μπέρδεψαν τα δάχτυλα… Οπως το περιγράφει τόσο αισθησιακά η Εύα Βλάμη στο βιβλίο της «Στον αργαλειό του Φεγγαριού».
Την είπαν Αστάρτη, Πασιφάη, θεά ωραία αλλά άσεμνη. Ο Ομηρος την περιγράφει σαν εντυπωσιακή φτερωτή γυναίκα πάνω σε άρμα. Η ζωή της γεμάτη ερωτικά επεισόδια. Στην Επίδαυρο της είχαν στήσει ναό, στην αρχαία Ιλιδα άγαλμα. Στο ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα παρουσιαζόταν έφιππος.
Ωστόσο. «Αφησέ με να ‘ρθω μαζί σου. Τι φεγγάρι απόψε!», λέει ο Γιάννης Ρίτσος στη Σονάτα του Σεληνόφωτος.
Ας τον μιμηθούμε…
