Ο Παβλόφ, η επιστήμη και η Ιστορία

Ξεκίνησε ως γιος ιερέα και μαθητής του κατηχητικού, επαναστάτησε στο πανεπιστήμιο, όπου έγινε θετικιστής, έζησε ως άθεος, πέθανε ως ίνδαλμα του σοβιετικού καθεστώτος, το οποίο ο ίδιος περιφρονούσε. Η ζωή του Ιβάν Παβλόφ (1849-1936), κορυφαίου ονόματος στην ιστορία της σύγχρονης ψυχολογίας και εισηγητή της έννοιας της «κλασικής εξαρτημένης μάθησης», μπορεί να αποβεί μια μεταφορά του βίου της Ρωσίας στον 20ό αιώνα, σύμφωνα τουλάχιστον με όσα καταγράφει ο Ντάνιελ Τοντς, καθηγητής του Ινστιτούτου Ιστορίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Τζονς Χόπκινς, στην αναθεωρητική βιογραφία με τίτλο «Ivan Pavlov. A Russian Life in Science» (εκδ. Oxford University Press, 35 ευρώ). Προϊόν εξαντλητικής έρευνας είκοσι ετών, ο τόμος παρουσιάζει λεπτομερειακά τον ρώσο επιστήμονα πίσω από τη γενειοφόρο, διοπτροφόρο εικόνα των εγχειριδίων ψυχολογίας.

Η σταδιοδρομία του Παβλόφ δεν διακρινόταν από την απρόσκοπτη άνοδο που εκ των υστέρων μοιάζει να τη χαρακτηρίζει: αυτή η εικόνα προκύπτει μόνο αν απομακρυνθεί κανείς από τα πράγματα και σταθεί αποκλειστικά στις κορυφές της εξέλιξής του. Ο Τοντς αναδεικνύει τα χρόνια που έχασε εκπαιδευόμενος στη γενική ιατρική αντί να αφιερωθεί εξαρχής στην κλίση του στη φυσιολογία, τη διπλή αποτυχία του να διοριστεί σε πανεπιστημιακή έδρα, τον κίνδυνο που αντιμετώπιζε σε ηλικία 40 ετών να υποχωρήσει στα μετόπισθεν της επιστήμης.

Στη συνέχεια, η ικανότητά του συνδυάστηκε με καλή τύχη και καλούς πάτρωνες: διορίστηκε στη Στρατιωτική Ιατρική Ακαδημία, απέκτησε ένα κορυφαίο εργαστήριο στο Αυτοκρατορικό Ινστιτούτο Πειραματικής Ιατρικής, καθώς και έναν αφοσιωμένο συνήγορο στην επιτροπή απονομής των Νομπέλ που προώθησε την υποψηφιότητά του για να του απονεμηθεί το βραβείο το 1904 παρά τις αμφισβητήσεις που δεχόταν η έρευνά του. Η καθαρά υλιστική κατεύθυνση της τελευταίας, πάλι, έφερε τις σχέσεις αγαστής συνεργασίας με το κομμουνιστικό καθεστώς μετά το 1917.

Αν και ο Παβλόφ υπήρξε ανοιχτά επικριτικός απέναντι στη νέα ηγεσία, απολάμβανε την εμπιστοσύνη της σε βαθμό να του χορηγηθούν το 1927 μια λιμουζίνα Λίνκολν και προσωπικός οδηγός ή να οργανωθεί το 1935 η αερομεταφορά μιας σαμπάνιας από τη Φινλανδία προκειμένου να διευκολυνθεί η ανάρρωσή του από βρογχίτιδα. Τίποτε όμως δεν ήταν γραμμικό, επισημαίνει ο Τοντς: βιτρίνα του καθεστώτος ή όχι, στη σταλινική δεκαετία του ’30 εξαναγκαζόταν σε τακτικές μάχες για να σώσει συνεργάτες του από τα γκουλάγκ ή το εκτελεστικό απόσπασμα.

Η έλλειψη γραμμικότητας επεκτείνεται τόσο στον βίο όσο και στη σκέψη του Παβλόφ. Υπόδειγμα πατριάρχη για είκοσι χρόνια, συνήψε στη συνέχεια έναν εξωσυζυγικό δεσμό με μια υφισταμένη του εργαστηρίου του –απόδειξη ότι αυτό δεν ήταν η επικράτεια του απόλυτου ορθολογισμού, όπως κήρυττε, κάτι που γινόταν επίσης φανερό από τις εκρήξεις θυμού διά των οποίων το διηύθυνε.

Τα αποτελέσματα των πειραμάτων που διεξάγονταν εκεί προβάλλονταν προς τα έξω ως αυστηρά διαπνεόμενα από ψυχρή αποτύπωση δεδομένων, η αλήθεια όμως είναι ότι ο Παβλόφ αναλάμβανε προσωπικά να διαχωρίσει «το σήμα από τον θόρυβο» αλληλοσυγκρουόμενων στοιχείων και το έκανε βασιζόμενος σε μεγάλο βαθμό στη διαίσθηση. Πόρρω απέχοντας από το πρότυπο του απόλυτου συμπεριφοριστή που έγινε για τη Δύση, η διανοητική του ανησυχία τον έκανε να περάσει δεκαετίες επιχειρώντας να συμβιβάσει την πολυπλοκότητα των αντιδράσεων των οργανισμών ως ατόμων με τις βασικές μηχανιστικές του αντιλήψεις.

Μπορεί να απέτυχε σε αυτό, όπως και στις προσπάθειές του να διαμορφώσει μια συνολική θεωρία της λειτουργίας και των μηχανισμών των αντανακλαστικών του οργανισμού, όμως η διανοητική αγωνία του Ιβάν Παβλόφ για τη γνώση ως τα βαθιά του γεράματα αποτελεί, για τον Τοντς τουλάχιστον, σημαντική κληρονομιά ως στάση ζωής στην επιστήμη.