Το πρόσωπο μιας χρονιάς

Εντός του 2006 το ελληνικό μυθιστόρημα παχαίνει, ενώ λογοτεχνικώς δείχνει να φυραίνει ολοένα περισσότερο. Εξέλιξη για την οποία οι πάντες καταβάλλουν φιλότιμες προσπάθειες, προβάλλοντας ως κύρια επιδίωξη την παραγωγή ενός προϊόντος ευρέως καταναλώσιμου. Με άλλα λόγια, το είδος του μυθιστορήματος που προσφέρεται για διαφήμιση, προκαλώντας συνεντεύξεις και εν γένει δημοσιογραφικό θόρυβο, ενώ ταυτόχρονα συνιστά και εξαγώγιμο προϊόν, συνάδοντας προς τις τάσεις που διαμορφώνονται στην ευρύτερη αγορά βιβλίου και ειδικότερα, προς τον τύπο του ελληνικού βιβλίου που επιθυμεί ο ξένος καταναλωτής. Εξ ου και η άνθηση της ταξινομημένης κατά θέματα μυθιστοριογραφίας, που κερματίζει το λογοτεχνικό σώμα, αλλά και η ευδοκίμηση ενός πολιτικώς ορθού ρεαλισμού, κάτι σαν τον σοσιαλιστικό, όπου εξυμνούνται οι πάσης φύσεως μειονεκτούσες κοινωνικές ομάδες και ηρωοποιούνται τα μέλη τους, σε μια νεόκοπη ιδεολογική στράτευση των συγγραφέων. Ως επακόλουθο, παλαιότεροι και νεότεροι συγγραφείς, επιλέγοντας θέματα της επικαιρότητας ή φύσει σκανδαλώδη και εφαρμόζοντας έναν προσφυή χειρισμό, σημειώνουν υποχώρηση ως προς το κατακτημένο με προηγούμενα βιβλία τους έδαφος ή, στην καλύτερη περίπτωση, παραμένουν στάσιμοι. Οπου, στο αποτέλεσμα, πιστεύουμε πως στέκονται καθοριστικοί οι εντατικότεροι ρυθμοί παραγωγής, τους οποίους οι περισσότεροι υιοθετούν και ως επαγγελματίες πλέον της πέννας, ζητώντας να εξασφαλίσουν μια διαρκή παρουσία.

Ευκρινής εικόνα

Κατά το παρελθόν έτος, τουλάχιστον το ενδεκάμηνο ως τα τέλη Νοεμβρίου, για το οποίο έχουμε σχηματίσει μια σχετικά ευκρινή εικόνα, το λογοτεχνικό χαράτσι για τις θεματικές επιλογές τους πλήρωσαν και ορισμένοι δόκιμοι συγγραφείς. Αν η Ρέα Γαλανάκη, στο μυθιστορηματικό χρονικό Αμίλητα, βαθιά νερά (εκδόσεις Καστανιώτη), δεν αναφερόταν στη συγκεκριμένη «απαγωγή της Τασούλας» και τη γνωστή κρητική βεντέτα δρώντων ως σήμερα πολιτικών οικογενειών, αν ο Μάνος Ελευθερίου, στο δεύτερο μυθιστόρημά του Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές (εκδόσεις Μεταίχμιο), δεν επέλεγε τον θάνατο της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη κατά τα Δεκεμβριανά, χωρίς μεν να την κατονομάζει αλλά διαλαλώντας στον Τύπο, ήδη έναν χρόνο πριν από την έκδοση, την πραμάτειά του, αν ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης, στο τρίτο εντός του 21ου μυθιστόρημά του, Πολύ βούτυρο στο τομάρι του σκύλου (εκδόσεις Κέδρος), δεν τοποθετούσε τις σκαμπρόζικες αφηγήσεις του για το παρακράτος της μετεμφυλιακής Ελλάδας στη Θεσσαλονίκη τις παραμονές της δολοφονίας του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη, ή, ακόμη, αν η Λένα Διβάνη στη νουβέλα της Νάντια (εκδόσεις Μελάνι) δεν ενδιαφερόταν πρωτίστως να καταγγείλει την άτιμη την κοινωνία που συνθλίβει τους νέους, τα βιβλία τους θα απολάμβαναν μικρότερη προβολή και εμπορικότητα, πιθανώς όμως να είχαν ένα ικανοποιητικότερο λογοτεχνικό αποτέλεσμα.

Αντίστοιχα προβληματικά παρουσιάζονται μυθιστορήματα των οποίων οι συγγραφείς προσπαθούν να εκμεταλλευθούν τρέχοντα ιδεολογικο-πολιτικά ενδιαφέροντα, από την αναθεώρηση της δεκαετίας του ’40 ως την τρομοκρατία, ώστε να προκαλέσουν συζητήσεις. Αν ο Αρης Μαραγκόπουλος, στο πρόσφατο βιβλίο του Η μανία με την Ανοιξη (εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα), δεν «έκλεβε» την αύρα της Χαμένης άνοιξης του Στρατή Τσίρκα και μάλιστα, «ταλαιπωρώντας» το πραγματικό πρόσωπο, που υποτίθεται πως ενέπνευσε τη μοναδική ηρωίδα αυτού του ύστατου μυθιστορήματος του Αιγυπτιώτη, θα έμενε με τις ερωτικές και ιδεολογικές περιπέτειες του Βενιαμίν Σανιδόπουλου των προηγούμενων βιβλίων και ένα μυθιστόρημα που προσπαθώντας να αγκαλιάσει πολλά θέματα, αδυνατεί να τα μετουσιώσει σε λογοτεχνική πραγματικότητα. Επίσης, αν ο Νίκος Δαββέτας, στο δεύτερο μυθιστόρημά του Λευκή πετσέτα στο ρινγκ (εκδόσεις Κέδρος), δεν γοητευόταν από αλλότριες αύρες, διολισθαίνοντας σε γενικεύσεις του συρμού εντός και εκτός συνόρων, θα διατηρούσε το στέρεο έδαφος των δύο προηγούμενων πεζογραφικών βιβλίων του· ικανοποιητική και με το παραπάνω κατάκτηση για μια πενταετία. Αλλά ο Δαββέτας, από μιας αρχής, ως ποιητής και ως πεζογράφος, επείγεται.

Εφησυχασμός

Υποχώρηση όμως διαπιστώνεται και στα πρόσφατα βιβλία λιγότερο προβεβλημένων συγγραφέων. Το σπονδυλωτό πεζογράφημα του Τάσου Χατζητάτση Μονόξυλο στο ποτάμι (εκδόσεις Πόλις) ασθμαίνει, τουλάχιστον συγκριτικά με τα διηγήματά του, η νουβέλα του Τάσου Ρούσσου Βέντα (εκδόσεις Ηλέκτρα) καταχράται της ευρυχωρίας του φανταστικού, χάνοντας την πειθώ παλαιότερων αφηγημάτων του. Φιλόδοξο το καινούργιο θρίλερ του Αλέξη Σταμάτη Αμερικάνικη φούγκα (εκδόσεις Καστανιώτη), φαλτσάρει στην προσπάθειά του να συλλάβει υπαρξιακά και ιδεολογικά αδιέξοδα. Αν και, κατά κανόνα, οι νεότεροι δείχνουν εφησυχασμένοι, αρκούμενοι να γυρνούν τη μανιβέλα. Ο Μιχάλης Μιχαηλίδης, στο πέμπτο μυθιστόρημά του εντός δεκαετίας, Νυχτερινή διαδρομή (εκδόσεις Καστανιώτη), εμμένει στους ακραίους ήρωες και στις κραυγαλέες καταστάσεις. Ο Νίκος Βλαντής στο έκτο μυθιστόρημά του συν μια νουβέλα εντός του 21ου Writersland (εκδόσεις Κέδρος), μελλοντολογεί καταγγελτικά με ήρωες και ρυθμό καρτούν. Ο Νίκος Κουνενής, στο τρίτο εντός πενταετίας, Ω του θαύματος (εκδόσεις Μεταίχμιο), σατιρίζει επικαιρογραφώντας. Η Ρέα Σταθοπούλου, στο δεύτερο εντός τριετίας, Ο Βασιλιάς των Αριθμών (εκδόσεις Ωκεανίδα), συνεχίζει να απλώνει αφηγήσεις από τις «χαμένες πατρίδες». Ενώ η Αφροδίτη Αλ Σάλεχ, στο δεύτερο εντός τετραετίας, Ο Βεσάρος (εκδόσεις Ωκεανίδα), μένει προσκολλημένη σε μια ποιητικίζουσα πρόζα.

Από τις τάξεις των ποιητών

Ιδιαίτερη η τάξη των ποιητών, που νωρίτερα ή αργότερα στον βίο τους ξεμυαλίστηκαν από την Κίρκη της αφήγησης. Οπως ο Κωστής Γκιμοσούλης, ποιητής ήδη στα είκοσι τρία του, που επιδόθηκε σχετικά νωρίς στην έκδοση σε τακτά διαστήματα βραχύπνοων αφηγημάτων, με πρόσφατο την «ταξιδιωτική νουβέλα» Εξομολόγηση σ’ έναν κολομβιανό σκύλο (εκδόσεις Κέδρος). Ποιητής από τα δεκαεννέα του και ο Στρατής Πασχάλης, μόλις πέρυσι αποτόλμησε να εκκινήσει με ένα πρώτο μυθιστόρημα, Ο άνθρωπος του λεωφορείου (εκδόσεις Μεταίχμιο), εντυπωτικών αφηγήσεων γύρω από κρυφές επιθυμίες και φευγαλέες συναντήσεις. Από την άλλη, ο Σάκης Σερέφας, εναλλάσσοντας ποίηση και πεζογραφία, καθώς και ο παραγωγικότατος πεζογράφος Βαγγέλης Ραπτόπουλος, αρκούμενοι σε σχετικά ολιγοσέλιδα μυθιστορήματα ανάλαφρης θεματικής Θα γίνω ντιζέζ (εκδόσεις Μεταίχμιο) και Φίλοι (εκδόσεις Κέδρος), αντιστοίχως, κερδίζουν έδαφος. Παρομοίως, ο ολιγογράφος Ηλίας Κουτσούκος, που στο πρόσφατο Φάτε μόνοι (εκδόσεις Κέδρος) ανιστορεί τις ιλαροτραγικές περιπέτειες ενός Μικρού Ηρωα της δεκαετίας του ’60.

Παρών και ο Φρόιντ

Ετος Φρόιντ το 2006, καθ’ όσον συμπληρώθηκαν 150 χρόνια από τη γέννηση του Σιγισμούνδου, στις 6 Μαΐου 1856 και 110 από την εμφάνιση του όρου ψυχανάλυση, σε άρθρο του γαλλιστί, δημοσιευμένο στις 30 Μαρτίου 1896. Στα καθ’ ημάς της ευκαιρίας δράττεται ο Παναγιώτης Βλάχος, με τη μυθιστορηματική ανάπλαση Καλή σας νύχτα, κύριε Φρόυντ (εκδόσεις Κέδρος). Ενώ στον ψυχοθεραπευτή καταφεύγουν οι ηρωίδες δύο συνομήλικων συγγραφέων, μήπως και ξεμπλέξουν τα τυραννικά τους οιδιπόδεια, της Σοφίας Νικολαΐδου στο Ο Μωβ Μαέστρος (εκδόσεις Κέδρος) και της Δήμητρας Κολλιάκου στο Θερμοκρασία δωματίου (εκδόσεις Πατάκη), όπου αμφότερα ευτυχούν εκτός συνεδριών στις περιγραφές, το πρώτο, της βραδινής Θεσσαλονίκης, και το δεύτερο, των Ιεροσολύμων.

Ψυχαναλυτή, ακόμη καλύτερα ψυχίατρο, θα χρειαζόταν και η ηρωίδα της Ελένης Γιαννακάκη στο δεύτερο μυθιστόρημά της Τα χερουβείμ της μοκέτας (εκδόσεις Εστία). Αντ’ αυτού μένει έγκλειστη στη νοσηρή οικογενειακή εστία, ενώ η συγγραφέας επιμένει, όπως και στο προηγούμενο βιβλίο της, σε σχηματικές φροϋδικές ερμηνείες. Από κοινωνιολογικής απόψεως, η ηρωίδα της Γιαννακάκη, αν και Κολωνακιώτισσα, ανήκει στις Μαμάδες Βορείων Προαστίων (εκδόσεις Μελάνι) της πρωτοεμφανιζόμενης Παυλίνας Νάσιουτζικ, μια και πρόκειται για σύζυγο και μητέρα, άεργη και εύπορη, ατακτούλα και αδίστακτη, ως και δολοφόνο του εραστή της. Ως λογοτεχνικό αποτέλεσμα, εντελέστερο το μυθιστόρημα της Γιαννακάκη αλλά και της Νάσιουτζικ, καίτοι σε αμπαλάζ άρλεκιν, πιστεύουμε πως υπόσχεται.

Αστυνομικά

Ετσι κι αλλιώς, τα όρια λογοτεχνίας και παραλογοτεχνίας στο παρόν του λογοτεχνικού γίγνεσθαι εμφανίζονται θολά, καθώς η υποδοχή ενός βιβλίου επηρεάζεται και από πολλούς εξωλογοτεχνικούς παράγοντες, με βασικό την ταυτότητα των συγγραφέων. Επίσης, η επικράτηση της θεματικής λογοτεχνίας – αστυνομική, μαθηματική, της κουζίνας ή ό,τι άλλο θέλει μελλοντικά προκύψει – συσκοτίζει ακόμη περισσότερο το τοπίο. Και το 2006 ταλαντούχοι συγγραφείς αστυνομικών, συνεπείς στους εκδοτικούς τους ρυθμούς, αλλά και πρωτάρηδες στο είδος εξέδωσαν βιβλίο. Ο Πέτρος Μαρτινίδης επανήλθε με το Ο Θεός φυλάει τους άθεους (εκδόσεις Νεφέλη), ο Πέτρος Μάρκαρης με τον Βασικό μέτοχο (εκδόσεις Γαβριηλίδης), ο Αργύρης Παυλιώτης με Το επικηρυγμένο πρόβλημα (εκδόσεις Πατάκη), ο Παναγιώτης Αγαπητός με μια δεύτερη «βυζαντινή ιστορία μυστηρίου», Ο χάλκινος οφθαλμός (εκδόσεις Αγρα), ο πρωτοεμφανιζόμενος Γιάννης Ράγκος με το Η στάση του εμβρύου (εκδόσεις Ινδικτος) και ακόμη, ο διδάκτωρ των μαθηματικών αλλά αφηγηματικά αδέξιος Τεύκρος Μιχαηλίδης με τα Πυθαγόρεια εγκλήματα (εκδόσεις Πόλις). Οπότε και τίθεται το ερώτημα, κατά πόσο όλα αυτά τα αστυνομικά θα προσμετρηθούν στο λογοτεχνικό σώμα. Ας προστεθεί και το σαιξπηρικής σύλληψης μυθιστόρημα Ενα κρανίο για τον Γιόρικ (εκδόσεις Νεφέλη) του Βάιου Παγκουρέλη, που εκδόθηκε μεταθανατίως.

Επί τα αυτά

Επί τα αυτά παρέμειναν ορισμένοι δόκιμοι συγγραφείς, καλλιεργώντας το εισέτι γόνιμο έδαφος παλαιότερων βιβλίων τους. Ο Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, με το Καταδολίευση (εκδόσεις Κέδρος), επαυξάνει και συμπληρώνει την καβαλιώτικη μυθιστορία του. Η Ιωάννα Καρυστιάνη, στο Σουέλ (εκδόσεις Καστανιώτη), ξεδιπλώνει και άλλες ιστορίες για τους έρωτες και τα πάθη των ναυτικών. Ενώ ο Αντώνης Σουρούνης, με Το μονοπάτι στη θάλασσα (εκδόσεις Καστανιώτη), ενδίδει σε μια εξπρεσιονιστική ανιστόρηση των παιδικών του χρόνων. Ηλικία που εμπνέει και τον Πέτρο Τατσόπουλο, στο αυτοβιογραφικού χαρακτήρα Η καλοσύνη των ξένων (εκδόσεις Μεταίχμιο), μόνο που αυτός ακριβολογεί σαν να συντάσσει κατάθεση ζωής ενώπιον Θεού και ανθρώπων. Διαφορετική η περίπτωση του Τάσου Γουδέλη, που συνεχίζει με τις Οικογενειακές ιστορίες (εκδόσεις Κέδρος) τους μοντερνίστικους πειραματισμούς του. Ενώ η σκηνοθέτις Μαρία Γαβαλά, που πλέκει παρεμφερείς ιστορίες επί μία και πλέον δεκαετία, έχει ένα πρώτο καλό αποτέλεσμα με το εκκεντρικό θρίλερ Τα κορίτσια της πλατείας (εκδόσεις Πόλις).

Νεοεισερχόμενοι

Τη μυθιστορηματική σοδειά αβγαταίνουν οι πρωτάρηδες που, θαμπωμένοι από τη φήμη και τα κέρδη ενός επιτυχημένου μυθιστοριογράφου, συρρέουν στα γραφεία των εκδοτών. Και αυτοί, ελπίζοντας σε έναν Μπαλζάκ ή έστω, έναν Ιούδα, εμφανίζονται ολοένα περισσότερο ενδοτικοί, παρά τις φούσκες που προκύπτουν κατά συρροή. Αλλωστε, αυτή τη μεγάλη έφεση των νεοελλήνων προς τη μυθιστοριογραφία την ενισχύει και η εθνική κεφαλή του βιβλίου με φροντιστηριακά μαθήματα επιπέδου και γοήτρου. Μάλιστα, το 2007, το κρατικό παράδειγμα φαίνεται πως θα ακολουθήσουν εκδότες που διαθέτουν χώρους και καθηγητικό προσωπικό αντίστοιχων προδιαγραφών. Οσο για τα πονήματα των μαθητών, βρίσκουν αυτομάτως δημοσιογραφική υποστήριξη ανεξαρτήτως ποιότητος.

Διήγημα

Και ερχόμαστε στο διήγημα, απρόσφορο για ευρεία κατανάλωση και ως προϊόν, ιδιαίτερα ευπαθές κατά τις γλωσσικές μεταφορές. Λιγοστές και το 2006 οι συλλογές διηγημάτων, αφού ούτε οι εκδότες ούτε το αναγνωστικό κοινό τις αγκαλιάζει – ενδεικτική η απουσία τους από τη δεκεμβριανή σωρεία – αλλά ανθοφορούσες, αν όχι καθ’ ολοκληρίαν, τουλάχιστον με δύο-τρία αξιομνημόνευτα διηγήματα εκάστη. Πάντως, οι αρτιότερες δείχνουν ως έργο ωριμότητας, οπότε και ακολουθούμε την επετηρίδα. Με υπαινικτικό λόγο και ειρωνίζον ύφος, τα Ακριβά γούστα η κυρία (εκδόσεις Κέδρος) του Τηλέμαχου Αλαβέρα. Ιστορίες μνήμης από τη δύσκολη δεκαετία του ’40, όπου θάλλει η ηπειρωτική ύπαιθρος, Η δοντάγρια (εκδόσεις Σοκόλη) του Τάσου Πορφύρη. Μυθιστορηματικής στόφας οι ήρωες στη συλλογή Η γυναίκα που πετάει (εκδόσεις Κέδρος) του Μένη Κουμανταρέα. Νοσταλγικής διάθεσης ως και δηλώνει το Μικρό τρίπτυχο του νόστου (εκδόσεις Ινδικτος) του Παναγιώτη Κουσαθανά. Εσαεί πειραματιζόμενη με τους αφηγηματικούς τρόπους η Κλαίρη Μιτσοτάκη, συνεχίζει και στους Σωρείτες (εκδόσεις της Εστίας). Ευφάνταστες, στον χώρο του αλλόκοτου, οι Φυσικές ιστορίες (εκδόσεις Το Ροδακιό) του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη. Υπαρξιακή αγωνία και ερωτική ευδαιμονία παντρεύονται στα ολοκληρωμένα διηγήματα της συλλογής Ψευδώνυμο (εκδόσεις Καστανιώτη) του πρωτοεμφανιζόμενου Νίκου Α. Μάντη. Τέλος, απολαύσαμε τα ανατρεπτικά και πολλαπλώς υπαινικτικά διηγήματα του Βασίλη Γκουρογιάννη, Από την άλλη γωνία (εκδόσεις Μεταίχμιο). Επίσης, στον χώρο του διηγήματος θα εντάσσαμε ίσως κάπως αυθαίρετα τα στοχαστικά πεζά μελαγχολικής διάθεσης και ειρωνικής πνοής του Κώστα Μαυρουδή Στενογραφία (εκδόσεις Κέδρος).

Εκλεκτά βιβλία του 2006, το στερνό του Επαμεινώνδα Χ. Γονατά, Τρεις δεκάρες και άλλα αφηγήματα (εκδόσεις Στιγμή), με 47 «ασυνήθιστες ιστορίες» και τα παλαιότερα, παράξενα και μοναδικά, βιβλιάριά του, που επανεκδόθηκαν με αφορμή τον θάνατό του στις 24 Μαρτίου 2006. Ακόμη, η οριστική έκδοση της Πυραμίδας 67 (εκδόσεις της Εστίας) του Ρένου Αποστολίδη, με ανέκδοτα κείμενα και σημειώσεις του συγγραφέα, το πρώτο αλλά και σημαντικό βιβλίο του Εμφυλίου.

Τέλος, να σημειώσουμε πως αυτή η συνοπτική αναφορά σε συνολικά 48 βιβλία του 2006 στηρίζεται σε 25 δημοσιευμένες κριτικές αποτιμήσεις και σε πολλαπλάσιες άλλες αναγνωστικές ιχνηλασίες. Ας ελπίσουμε όμως πως η έκπληξη μπορεί να μας περιμένει στα φρεσκοτυπωμένα, ακόμη αδιάβαστα, βιβλία του Δεκεμβρίου. Αλλωστε είθισται τουλάχιστον οι πρώτοι τρεις μήνες του επόμενου έτους να καλύπτονται με παρουσιάσεις εκδόσεων του προηγουμένου.