Η μεταφυσική του Κακού

Υπάρχουν πεζογράφοι που γράφουν μόνο και μόνο για να διαβαστούν. Υπάρχουν κι εκείνοι που ό,τι τους ενδιαφέρει πρωτίστως είναι να εκφραστούν. Οι συγγραφείς πρώτης γραμμής εν τούτοις τα συνδυάζουν και τα δύο. Μια συναρπαστική ιστορία είναι αυτή που κρατά τον αναγνώστη στη σελίδα και τον κάνει να ανυπομονεί για το τι θα συμβεί παρακάτω γυρίζοντας σελίδα. Τα μυθιστορήματα αυτού του είδους οι Αγγλοαμερικανοί τα αποκαλούν turnpagers. Και τέτοια είναι τα έργα του Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ, είτε πρόκειται για διηγήματα είτε για μυθιστορήματα. Συνήθως οι πεζογράφοι πρώτης γραμμής, στους οποίους ανήκει κι εκείνος ο σπουδαίος πολωνοεβραίος συγγραφέας, είναι δεινοί και διηγηματογράφοι και μυθιστοριογράφοι.

Οι έλληνες αναγνώστες είναι εξοικειωμένοι με το έργο του Σίνγκερ, αφού το μεγαλύτερο μέρος από τα σημαντικότερα βιβλία του έχει μεταφραστεί στη γλώσσα μας. Βιβλία που ζουν σε βάθος χρόνου και κατατάσσουν τον συγγραφέα τους στην κατηγορία των σύγχρονων κλασικών. Μολονότι ο Σίνγκερ, που έγραψε όλα του τα βιβλία στα γίντις, τη γλώσσα των ασκενάζι Εβραίων της Κεντρικής Ευρώπης, γνώρισε την παγκόσμια φήμη μέσα από τις αγγλικές μεταφράσεις τους, το γεγονός δεν είναι άνευ σημασίας. Η γλώσσα επί του προκειμένου λειτουργεί ως όχημα της έκφρασης, πέραν του ότι συνιστά και ταυτότητα για τον ίδιο τον συγγραφέα – αλλά και για τους ήρωές του και σε μεγάλο βαθμό για την κουλτούρα της Κεντρικής Ευρώπης στο σύνολό της.

«Μυστικός» ρεαλισμός

Ο Σίνγκερ είναι ρεαλιστής, δηλαδή το έργο του αποτελεί εν πολλοίς συνέχεια της μεγάλης ρεαλιστικής παράδοσης του 19ου αιώνα. Εν τούτοις ο ίδιος έλεγε πως ο ρεαλισμός του ήταν «μυστικός», υπό την έννοια ότι ναι μεν όλα συμβαίνουν «εκεί έξω», όμως στο υπόστρωμα κινείται ένας αόρατος κόσμος ψυχών, αγγέλων και δαιμόνων, αμφιβολιών και καταφάσεων, καταπτώσεων και εξάρσεων. Αποδεικνύοντας έτσι ότι η κοινωνική και η μεταφυσική πλευρά συνιστούν αδιάσπαστη ενότητα αυτού που αποκαλούμε ανθρώπινη συνθήκη, όπως τουλάχιστον την αντιλαμβάνεται ο Σίνγκερ. Και το μυθιστόρημά του Σώσα είναι η καλύτερη απόδειξη.

Στην Πολωνία του Μεσοπολέμου

Βρισκόμαστε στη Βαρσοβία του Μεσοπολέμου. Ο πρωταγωνιστής Ααρον (Αρελε) Γκρέντινγκερ μεγαλώνει στην οδό Κρομχάλνα, όπου ο χρόνος μοιάζει να έχει σταματήσει. Η αυστηρή ραβινική παράδοση τον καταπιέζει και ο μόνος τρόπος να ξεφύγει από το κλειστό περιβάλλον είναι η καταφυγή στον κόσμο της φαντασίας, στις ιστορίες που μοιράζεται με μια γειτονοπούλα του, τη Σώσα.

Ο Αρελε αργότερα θα φύγει από τη Βαρσοβία αφήνοντας πίσω του τον περίγυρο (όχι όμως και τον κόσμο) των παιδικών του χρόνων. Θα καταφύγει στη λογοτεχνία και θα ζήσει τον έρωτα με άλλες γυναίκες, η καθεμία από τις οποίες σχετίζεται με διαφορετικές, εν μέρει τουλάχιστον, κοινωνικές εμπειρίες, γιατί βρισκόμαστε σε μια Ευρώπη που μοιάζει να είναι κομμένη στα δύο: από τη μια έχουμε το ναζιστικό καθεστώς στη Γερμανία και από την άλλη τη σταλινική Σοβιετική Ενωση των Δικών της Μόσχας και του απηνούς διωγμού των αντιφρονούντων.

Τι μέλλον μπορεί να έχει στον κόσμο αυτόν ένας Εβραίος – και μάλιστα με τόσες ανησυχίες και υπαρξιακά ερωτήματα; Η μεταφυσική του Κακού που επικρέμαται πάνω στη μοίρα των ομοθρήσκων του ταράζει τον εσωτερικό του κόσμο και του θέτει ένα αμείλικτο δίλημμα. Αν μείνει, δεν πρόκειται να επιζήσει, αφού η τύχη των Εβραίων της Κεντρικής Ευρώπης είναι προδιαγεγραμμένη: θα εξοντωθούν από τους ναζιστές.

Ο ίδιος ανήκει στους τυχερούς που έχουν τη δυνατότητα να φύγουν από τη χώρα σχετικά εύκολα. Αλλά δεν θέλει να εγκαταλείψει τη Σώσα, η οποία κατέχει σημαντική θέση στο βαθύτερο υπόστρωμα της ύπαρξής του. Θα ήταν σαν να πρόδιδε τον εαυτό του. Γιατί είναι επιπλέον συγγραφέας και η επιβολή του Κακού τού γεννά πλήθος αμφιβολίες: για τις κοινωνικές αξίες, για τις ιδέες, για ό,τι έχει ως τότε παραγάγει το ανθρώπινο πνεύμα.

Τον βασανίζει, ακόμη, το βαθύτατα μεταφυσικό ερώτημα: πώς μπορεί ο Θεός να μένει σιωπηλός όταν κυριαρχεί το Κακό; Και τι σημασία έχει η εβραϊκή παράδοση που «κληροδότησε» στην ανθρωπότητα τον έναν και μοναδικό Θεό, όταν Αυτός μοιάζει να αδιαφορεί για τον αφανισμό εκείνης της κατηγορίας των τέκνων Του που πιστεύουν βαθύτατα στη σημασία και στην αξία της ύπαρξής Του;

Ο ήρωας του Σίνγκερ θα μείνει για να υπερασπιστεί την αθωότητα της Σώσα, του κοριτσιού που δεν μεγαλώνει, γιατί εκφράζει την καθαρότητα όχι του παρελθόντος αλλά ενός κόσμου που δεν δοξολογεί την καταστροφή και το μίσος. Το τι συνεπάγεται η επιλογή του δεν είναι σωστό να το αποκαλύψουμε.

Συγγραφική πειθώ, αφηγηματική χάρη

Το μυθιστόρημα του Σίνγκερ δεν αποτελεί, βεβαίως, μεταμφιεσμένο δοκίμιο για την ανθρώπινη φύση και τη φύση του Κακού. Τα σχετικά ερωτήματα διαχέονται στο βιβλίο με καθαρά αφηγηματικά μέσα. Ο συγγραφέας αυτός με σπάνια πειθώ μάς μεταφέρει στον χώρο και στον χρόνο, στον ψυχισμό των προσώπων που παρελαύνουν στις σελίδες του και στην περίπλοκη προσωπικότητα του κύριου πρωταγωνιστή του. Μας δίνει επιπλέον έναν ασυνήθιστο γυναικείο χαρακτήρα, τη Σώσα, που ο αναγνώστης δεν θα την ξεχάσει ποτέ.

Το μυθιστόρημα έχει μεταφραστεί θαυμάσια από τον Μιχάλη Πάγκαλο που μετέφερε με μαεστρία τον αφηγηματικό ρυθμό, την ατμόσφαιρα και τους διαλόγους. Συνοδεύεται επιπλέον από δύο εξαίρετα επίμετρα, ένα δικό του κι ένα του Σταύρου Ζουμπουλάκη, ο οποίος γνωρίζει άριστα και σε βάθος το έργο του Σίνγκερ στις μεταφυσικές, στις υπαρξιακές και στις κοινωνικές του διαστάσεις. Η Σώσα πρωτοκυκλοφόρησε το 1978 στις ΗΠΑ. Ο χρόνος έκτοτε δεν της πρόσθεσε ούτε μία ρυτίδα.