Ρόμπερτ Κέιγκαν: «Επιστροφή στους εθνικισμούς του 19ου αιώνα»

Επιστρέφει άραγε ο κόσμος στη «ζούγκλα της αναρχίας»; Απειλείται η διεθνής τάξη πραγμάτων, τουλάχιστον αυτή την οποία γνώρισε ο δυτικός κόσμος μετά το 1945, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες ηγήθηκαν των φιλελεύθερων δημοκρατιών απέναντι στην κομμουνιστική Σοβιετική Ενωση; Αν πιστέψει κανείς τον Ρόμπερτ Κέιγκαν, η απειλή είναι εμφανής και η βασική πολιτική κατεύθυνση που ακολουθεί ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος εμφανίζεται αποφασισμένος να αναδιατάξει τις αρχές της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής (ιδιαίτερα έναντι της Ευρώπης, αλλά και πέραν αυτής), είναι η επιστροφή σε μια ανταγωνιστική, πολυπολική διεθνή κατάσταση. Ο Κέιγκαν δεν είναι τυχαία περίπτωση αμερικανού αναλυτή. Κορυφαίο στέλεχος του Ινστιτούτου Brookings και τακτικός αρθρογράφος της «Washington Post», είναι γιος του ιστορικού του Πανεπιστημίου του Γέιλ Ντόναλντ Κέιγκαν (διάσημου για τις μελέτες του επί του Πελοποννησιακού Πολέμου) και σύζυγος της πολύ γνωστής στην Ελλάδα Βικτόρια Νούλαντ, πρώην βοηθού υπουργού Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών για θέματα Ευρώπης και Ευρασίας στην κυβέρνηση του Μπαράκ Ομπάμα.

Ο Ρόμπερτ Κέιγκαν είχε γίνει παγκοσμίως γνωστός το 2002 όταν είχε συγγράψει το περίφημο άρθρο του «Ισχύς και Αδυναμία» («Power and Weakness», το οποίο αργότερα ανέπτυξε εκτενέστερα στο βιβλίο «Of Paradise and Power»), καταμεσής της διάστασης Ηνωμένων Πολιτειών και Ευρώπης για τον πόλεμο στο Ιράκ. Η φράση «οι Αμερικανοί προέρχονται από τον Αρη, οι Ευρωπαίοι από την Αφροδίτη» («Americans come from Mars, European come from Venus»), με την οποία ο Κέιγκαν θέλησε να περιγράψει την πιο «πολεμοχαρή» φύση των Αμερικανών σε σχέση με τους φιλειρηνικούς Ευρωπαίους, έμεινε ιστορική.

Σήμερα, ο Κέιγκαν απασχολεί και πάλι έντονα τους κύκλους που ασχολούνται με την εξωτερική πολιτική στην Ουάσιγκτον εξαιτίας του νέου του συγγραφικού πονήματος. Το βιβλίο του έχει τίτλο «The Jungle Grows Back: America and our Imperiled World» (σε ελεύθερη ελληνική μετάφραση, «Η Ζούγκλα επιστρέφει: Η Αμερική και ο Απειλούμενος Κόσμος μας»). Πρόκειται για ένα από τα πολλά που έχουν αρχίσει να κυκλοφορούν αυτή την εποχή στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού (από κορυφαίους καθηγητές και αναλυτές, όπως ο Στίβεν Γουόλτ του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και ο Τζον Μερσχάιμερ του Πανεπιστημίου του Σικάγο) με σκοπό να αναλύσουν τη νέα φάση την οποία διέρχεται η εξωτερική πολιτική και η στρατηγική της υπερδύναμης. Το βασικό επιχείρημα του Κέιγκαν είναι ότι η πολιτική που ακολουθεί διεθνώς ο πρόεδρος Τραμπ απειλεί ευθέως τη φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη που διαμορφώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

«Το Βήμα» επικοινώνησε τηλεφωνικά με τον Ρόμπερτ Κέιγκαν πριν από μερικές ημέρες. Μιλήσαμε για το νέο του βιβλίο αλλά και για τις τάσεις που επικρατούν σήμερα στη διεθνή πολιτική. Τον ρωτάμε πως μοιάζει η «ζούγκλα» στην οποία γράφει ότι επιστρέφουμε. «Θα είναι όπως ο σκληρός πολυπολικός ανταγωνισμός πριν από το 1945, μια επιστροφή σε μια, θα μπορούσα να πω, «φυσιολογική κατάσταση» των διεθνών σχέσεων» παραδέχεται. Για τον αναλυτή του Brookings «υπάρχει μια ενίσχυση του εθνικισμού, μια εικόνα κατάρρευσης διεθνών οργανισμών, όπως η Ευρωπαϊκή Ενωση. Παρατηρούμε και την επιστροφή του οικονομικού εθνικισμού χάρη στην επανάκαμψη των εμπορικών δασμών. Ουσιαστικά, βλέπουμε ξανά έναν εθνικισμό που μοιάζει με εκείνον που κυριάρχησε στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα» προσθέτει.

Η περίοδος από τα μέσα του 19ου αιώνα ως το 1914, όταν ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, είχε χαρακτηριστεί ως «η πρώτη παγκοσμιοποίηση». Μήπως ο Ντόναλντ Τραμπ έχει βάλει σκοπό να τερματίσει τη σημερινή μορφή της παγκοσμιοποίησης; Για τον Κέιγκαν «ο Τραμπ είναι σύμπτωμα μιας κατάστασης, καθώς οι αιτίες όσων παρατηρούμε σήμερα προϋπήρχαν. Η αμερικανική κοινή γνώμη δεν θέλει πλέον ανάμειξη στις διεθνείς υποθέσεις. Δεν εφηύρε κάτι ο Τραμπ. Ωστόσο, χρειάζεται οι Ηνωμένες Πολιτείες να επανεμπλακούν στη φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων». Κατά την άποψή του, η διατήρηση αυτής της τάξης είναι κρίσιμη για τη βιωσιμότητα της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

Η ΕΕ είναι η καλύτερη απάντηση στην επανεμφάνιση του εθνικισμού και στον λαϊκισμό και οι δημοκρατικές δυνάμεις της ηπείρου το γνωρίζουν αυτό, εκτιμά ο Κέιγκαν. Προφανώς ο Ντόναλντ Τραμπ δεν το γνωρίζει ή ηθελημένα το παρακάμπτει. «Το πρόβλημα είναι ότι η ΕΕ αποτρέπει την επιστροφή της Ευρώπης στον 19ο αιώνα» παρατηρεί. Το δε βασικότερο χαρακτηριστικό μιας τέτοιας επιστροφής θα ήταν η επανεμφάνιση του «γερμανικού ζητήματος», που με τη σειρά της «θα επηρέαζε τη συμπεριφορά άλλων ευρωπαϊκών χωρών και πιο συγκεκριμένα της Γαλλίας, της Ιταλίας, αλλά και της Πολωνίας». Παράλληλα, είναι ξεκάθαρο ότι η Γερμανία παραμένει «πολύ μεγάλη» για την Ευρώπη. Ουδείς μπορεί να αποκλείσει μια δυναμική κατάσταση που η ίδια η επιθετική τακτική της Ουάσιγκτον κατά της Γερμανίας «θα οδηγούσε το Βερολίνο να μπει στον πειρασμό μιας επανεθνικοποίησης της πολιτικής ασφαλείας του. Ασφαλώς», ξεκαθαρίζει ο Ρόμπερτ Κέιγκαν, «δεν υπονοώ μια επιστροφή σε όσα συνέβησαν τη δεκαετία του 1930» – αλλά οι ανησυχίες του δεν μπορούν να παραμεριστούν ελαφρά τη καρδία. Αλλωστε, αυτές οι μετατοπίσεις στις διεθνείς σχέσεις δεν λαμβάνουν χώρα από τη μια στιγμή στην άλλη. Γιατί όμως οι Ευρωπαίοι δεν αποφασίζουν, βλέποντας την πορεία που ακολουθούν οι Ηνωμένες Πολιτείες, να διαμορφώσουν μια ενιαία, συνεκτική εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφαλείας; «Πρόκειται για δύσκολο εγχείρημα. Εκτιμώ ότι μόνο αν δουν τη φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη στα πρόθυρα της κατάρρευσης οι Ευρωπαίοι θα κινηθούν προς μια τέτοια κατεύθυνση» σημειώνει.

Ο «ελέφαντας στο δωμάτιο των διεθνών σχέσεων» είναι φυσικά η Κίνα και η πορεία που θα ακολουθήσει. Είναι υπέρ ή κατά της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης; Η κινεζική περίπτωση είναι πιο περίπλοκη από ό,τι εκ πρώτης όψεως φαίνεται. Κατά τον Κέιγκαν, «η Κίνα έχει αποκομίσει σημαντικότατα οικονομικά οφέλη από τη φιλελεύθερη τάξη, αλλά την ίδια στιγμή επιθυμεί να αναδειχθεί σε ηγεμονική δύναμη, καταρχήν στην Ασία και η τάξη αυτή περιορίζει τα περιθώρια ελιγμών της». Ο ίδιος εκτιμά ότι το Πεκίνο θα επιλέξει στο τέλος «να συμμετάσχει στην καταστροφή της σημερινής διεθνούς τάξης. Αλλωστε, η Κίνα είναι ένα ανελεύθερο (illiberal) κράτος».

Από τη συζήτησή μας δεν θα μπορούσε να λείπει φυσικά η Ρωσία και οι επιδιώξεις της. «Η Ρωσία δεν επωφελήθηκε ποτέ από μια φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων. Ιδιαίτερα σήμερα», εξηγεί, «που είναι μια δύναμη δεύτερης κατηγορίας, η Μόσχα επιθυμεί έναν διχασμό Ηνωμένων Πολιτειών και Ευρώπης, διότι όταν η δεύτερη ευημερεί, η ίδια χάνει». Για τον Κέιγκαν «η Ρωσία θα κάνει ό,τι μπορεί για να ευνοήσει αναταραχή στην Ευρώπη και για αυτό υποβοηθά κινήσεις που οδηγούν σε επανεμφάνιση του εθνικισμού ή του λαϊκισμού».