Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ

Ο Σβάντε Παίμπο είναι σήμερα διευθυντής του Τμήματος Γενετικής στο Ινστιτούτο Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Max Plank της Λειψίας. Ο τίτλος αυτός όμως δεν λέει πολλά: ο σουηδοεσθονός επιστήμονας είναι ο πατέρας της μελέτης του αρχαίου DNA και στην πραγματικότητα είναι ο επιστήμονας που ξαναγράφει την ιστορία του ανθρώπινου είδους.
Ολα άρχισαν όταν ο 64χρονος σήμερα Σβάντε ήταν 13 ετών. Η μητέρα του κι εκείνος ταξίδεψαν στην Αίγυπτο για να θαυμάσουν τις πυραμίδες. Ο νεαρός γοητεύθηκε τόσο από τον πολιτισμό των αρχαίων Αιγυπτίων ώστε οι πρώτες του σπουδές περιελάμβαναν και Αιγυπτιολογία. Ακολούθησαν ιατρικές σπουδές και ερευνητική δραστηριότητα. Οπως αποκαλύπτει όμως στο βιβλίο του, η ιδέα ότι μπορεί να υπάρχει διατηρημένο DNA στις μούμιες ήταν η αρχή μιας επιστημονικής αναζήτησης που συνεχίζεται ακόμη.
Οι τακτικοί αναγνώστες του ΒΗΜΑ-Science θα θυμούνται ίσως ότι τα ευρήματα του Σβάντε Παίμπο έχουν αποτελέσει αφορμή για εκτενή άρθρα μας. Και πώς θα μπορούσαμε να αδιαφορήσουμε για αυτά; Μέχρι και τον περασμένο αιώνα η σχέση του ανθρώπινου είδους με τα άλλα ανθρωποειδή μπορούσε να μελετηθεί μόνο με τη βοήθεια απολιθωμάτων. Αλλά τα απολιθώματα δεν μπορούν να αποκαλύψουν με βεβαιότητα ότι δύο πληθυσμοί έχουν συνυπάρξει ή/και έχουν αναπαραχθεί μεταξύ τους. Χάρη στη δουλειά του Παίμπο (και φυσικά στην έκρηξη της αλληλούχησης γονιδιωμάτων) γνωρίζουμε σήμερα ότι οι σύγχρονοι Ευρωπαίοι και Ασιάτες φέρουμε στο γονιδίωμά μας και γενετικό υλικό των Νεάντερταλ σε ποσοστό 1,5%-2,1%. Με δεδομένο ότι αυτό δεν συμβαίνει με τους Αφρικανούς, εξάγεται το συμπέρασμα πως οι πρόγονοί μας που άφησαν την Αφρική συνυπήρξαν και συνευρέθηκαν με τους Νεάντερταλ.
Το βιβλίο του Παίμπο γράφτηκε το 2014. Ετσι δεν υπάρχουν εκεί τα εξαιρετικά ευρήματά του από τη μελέτη των Ντενίσοβαν (μόλις στα τέλη του 2018 η ερευνητική ομάδα του μας πληροφόρησε για την ύπαρξη ενός υβριδίου Νεάντερταλ – Ντενίσοβαν). Υπάρχει όμως όλη η γοητευτική διαδρομή του που συν τοις άλλοις είναι και ένα παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο προχωρεί η επιστήμη: με εμπόδια, με χαρές και απογοητεύσεις, με φίλους και εχθρούς.
Σήμερα σας δίνουμε μια πρόγευση. Το «κυρίως γεύμα» κυκλοφορεί από αύριο από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

«… ένα ερώτημα άρχισε σταδιακά να γεννιέται στο μυαλό μου. Ηταν απαραίτητο αυτού του είδους οι μελέτες να περιορίζονται αποκλειστικά στο DNA δειγμάτων αίματος ή ιστών από ανθρώπους και ζώα που ζουν σήμερα; Δεν θα μπορούσε να γίνει μια παρόμοια μελέτη σε εκείνες τις αιγυπτιακές μούμιες; Θα μπορούσαν άραγε να έχουν επιβιώσει μόρια DNA μέσα στις μούμιες; Επίσης, ήταν άραγε εφικτό να μελετηθούν αλληλουχίες αρχαίου DNA ούτως ώστε να αποσαφηνιστεί πώς οι αρχαίοι Αιγύπτιοι σχετίζονταν μεταξύ τους, αλλά και με τους σημερινούς ανθρώπους; Αν υπήρχε τέτοια δυνατότητα, τότε θα ήμασταν σε θέση να διαλευκάνουμε ερωτήματα στα οποία αδυνατούσαν να δώσουν απάντηση τα συμβατικά μέσα της αιγυπτιολογίας: φέρ’ ειπείν, πώς σχετίζονται οι σημερινοί Αιγύπτιοι με τους Αιγυπτίους που ζούσαν την εποχή των Φαραώ, πριν από 2.000-5.000 χρόνια; Μήπως οι μεγάλες πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές, όπως η κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Μέγα Αλέξανδρο τον 4ο αιώνα π.Χ. ή από τους Αραβες τον 7ο αιώνα μ.Χ., οδήγησαν στην αντικατάσταση μεγάλου μέρους του πληθυσμού της χώρας; ‘Η, αντιθέτως, στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα, και μόνο, ανάγκασαν τον γηγενή πληθυσμό να υιοθετήσει νέες γλώσσες, θρησκείες και τρόπους ζωής; Εν ολίγοις, οι σημερινοί κάτοικοι της Αιγύπτου είναι ίδιοι με εκείνους που έχτισαν τις πυραμίδες ή μήπως οι πρόγονοί τους αναμείχθηκαν τόσο πολύ με τους εισβολείς ώστε οι σημερινοί Αιγύπτιοι είναι πλέον εντελώς διαφορετικοί από τον αρχαίο πληθυσμό της χώρας; Τούτα τα ερωτήματα ήταν πράγματι συγκλονιστικά· και, ασφαλώς, θεωρούσα σχεδόν απίθανο να μην τα έχει σκεφτεί και κάποιος άλλος».