Οι τρεις άνδρες που διαμόρφωσαν τη σκέψη του

Αν ήθελε κάποιος να εντοπίσει τα τρία πρόσωπα που διαμόρφωσαν την ιδεολογική και πολιτική σκέψη του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, θα κατέληγε πιθανότατα στα ακόλουθα: Νετζίπ Φαζίλ Κιζακιουρέκ, Μεχμέτ Ζαχίντ Κοτκού, Νετζμετίν Ερμπακάν. Είναι λογικό ότι ιδιαίτερα ο πρώτος είναι μάλλον άγνωστος στο ελληνικό κοινό, αλλά η επιρροή του στη σκέψη του τούρκου προέδρου περιγράφεται άριστα στη μελέτη του Σβάντε Κορνέλ (Svante E. Cornell) με τίτλο «Erbakan, Kisakurek and the Mainstreaming of Extremism in Turkey», η οποία έχει δημοσιευτεί από το Hudson Institute. Η εν λόγω μελέτη, που δεν είναι η μοναδική, καταγράφει μια δαιδαλώδη αλληλουχία εντός των διαφόρων σχολών σκέψης του ισλαμισμού και των ταγμάτων του.

Γεννηθείς το 1903, ο Κιζακιουρέκ έχει υπάρξει πηγή ιδεολογικής έμπνευσης για μια ολόκληρη γενιά τούρκων ισλαμιστών αλλά και ακραίων εθνικιστών. Δεν ήταν αρχικά πολιτικός, αλλά ποιητής και συγγραφέας, γόνος μεγαλοαστικής οικογένειας της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος μάλιστα σπούδασε στη Σορβόννη. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930 μυήθηκε στις διδαχές του τάγματος των Νακσιμπεντί (που ιδρύθηκε τον 14ο αιώνα από τον Μπαχά ου Ντιν Νακσμπάντ Μπουχαρί και διακρίνεται για τον βαθύ αντιδυτικισμό του, αλλά και για το έντονο ενδιαφέρον του για την πολιτική).

Με αναφορές
και στον φασισμό

Σύμφωνα με τον Κορνέλ, ο Κιζακιουρέκ επηρεάστηκε από τον φασισμό και επεδίωξε να προσαρμόσει τα στοιχεία του στο Ισλάμ. Πίστευε σε μια ισλαμική επανάσταση που θα ανέτρεπε τον κεμαλισμό, αλλά την ίδια στιγμή παραδεχόταν την αδύναμη θέση των μουσουλμάνων και την ανάγκη να απορροφήσουν θετικά στοιχεία από τη Δύση, όπως η πρόοδος στην τεχνολογία. Την ίδια στιγμή, ανέπτυξε μια αναλυτική πολιτική ιδεολογία ενός μάλλον ολοκληρωτικού ισλαμικού καθεστώτος, την οποία έχει περιγράψει πολύ καλά με δοκίμιό του στο OpenDemocracy o Τουντς Αϊμπάκ το 2017. Ουσιαστικά, ο Κιζακιουρέκ απορρίπτει το δημοκρατικό πολίτευμα λέγοντας ότι η πηγή της κυβέρνησης είναι ο Θεός, όχι ο λαός. Σε αυτό το μοντέλο, η διακυβέρνηση θα ασκείται από τον πλέον προβεβλημένο ηγέτη, ο οποίος περιγράφεται με τον όρο «Basyuce» και ο οποίος θα συγκεντρώνει στο πρόσωπό του την εκτελεστική, τη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία, ενώ τα διατάγματά του θα αποτελούν προέκταση του θεϊκού δικαίου. Το δε άρθρο του Αϊμπάκ, ο οποίος είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Middlesex στο Ηνωμένο Βασίλειο, έφερε τον χαρακτηριστικό τίτλο «The Sultan is dead, long live «Basyuce» Erdogan Sultan!».

Ο Κιζακιουρέκ συνεργάστηκε με τον Αντνάν Μεντερές, αλλά αργότερα, τη δεκαετία του 1960, προσέγγισε τον Νετζμετίν Ερμπακάν και το Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας. Ωστόσο ο Ερμπακάν, που το 1996 έγινε ο πρώτος πρωθυπουργός της Τουρκίας προτού οι Ενοπλες Δυνάμεις τον ανατρέψουν έναν χρόνο αργότερα, το 1997, δεν δίστασε το 1974 να συμμετάσχει στην κυβέρνηση του Μπουλέντ Ετζεβίτ – κάτι που προφανώς εξόργισε τον Κιζακιουρέκ. Οι δύο άνδρες είχαν φυσικά πολλά κοινά στοιχεία, όπως π.χ. ο έντονος αντισημιτισμός.

Ο ιδρυτής
του πολιτικού Ισλάμ

Παράλληλα, δεν πρέπει να λησμονείται η παράλληλη επίδραση του Ερμπακάν επί της προσωπικότητας του κ. Ερντογάν. Ο Ερμπακάν θεωρείται ο ιδρυτής του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ και υπήρξε ο επικεφαλής του κυρίαρχου ισλαμικού κινήματος Milli Gorus (Εθνικοθρησκευτική Αποψη/Θέαση), από τους κόλπους του οποίου προέκυψε το Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας. Ενα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σκέψης του Ερμπακάν ήταν οι επιρροές του από τη σύγχρονη Μέση Ανατολή και κυρίως από τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, που συνδυάζονται με τον αντιδυτικισμό και τις θεωρίες συνωμοσίας. Επίσης, κλειδί για την κατανόηση της σκέψης του Ερμπακάν είναι η επιρροή του ισλαμικού τάγματος των Νακσιμπεντί/Καλίντια, για το οποίο έχουν γράψει αναλυτικά στο βιβλίου τους με τίτλο «Το τρένο του μεγάλου εκσυγχρονισμού» οι Ευάγγελος Αρεταίος και Γιώργος Αγγελετόπουλος. Οπως προαναφέρθηκε, οι θέσεις των Νακσιμπεντί επηρέασαν σφόδρα και τον Κιζακιουρέκ. Το τάγμα των Καλίντια αποτελεί παρακλάδι του τάγματος των Νακσιμπεντί και ιδρύθηκε το 19ο αιώνα από τον σεΐχη Καλίντ ι Μπαγκντάντι, κουρδικής καταγωγής από το Βόρειο Ιράκ. Σταδιακά, κυριάρχησε στην περιοχή της σύγχρονης Τουρκίας.

«Φαγητό, ρούχο
και ένα… Mazda»

Στο τάγμα αυτό ανήκε και ο σεϊχης Μεχμέτ Ζαχίντ Κοτκού. Κατά πολλούς, αυτός υπήρξε ο πνευματικός πατέρας του Ερμπακάν, καθώς επίσης και του Τουργκούτ Οζάλ, του εμπνευστή της φιλελευθεροποίησης της τουρκικής οικονομίας μετά το πραξικόπημα του 1980, ο οποίος διετέλεσε πρωθυπουργός και Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Ο Κοτκού έμεινε στην ιστορία από το περίφημο σύνθημα «ό,τι χρειάζεται ο άνθρωπος είναι ένα κομμάτι φαγητό, ένα κομμάτι ρούχο και ένα Mazda». Το μήνυμα είναι σαφές: χωρίς οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη, το πολιτικό Ισλάμ δεν μπορεί να αποκαθηλώσει τον κεμαλισμό και να διασφαλίσει ανεξαρτησία από τη Δύση. Ο Κοτκού, που στα τέλη της δεκαετίας του 1950 έγινε ιμάμης στο τέμενος Ισκεντέρπασα στην περιοχή Φατίχ της Κωνσταντινούπολης, επηρέασε και τον Ερντογάν, καθώς και άλλα κορυφαία στελέχη του ΑΚΡ.