Μισόν αιώνα μετά την πτώση της χούντας και τη θέσπιση του Συντάγματος του 1975, η συζήτηση για τη συνταγματική μας Ιστορία παραμένει ζωντανή, συχνά όμως διαστρεβλωμένη από την εξιδανίκευση. Ποιος ήταν, όμως, ο ρόλος της κομβικής «Ομάδας Επιστημόνων για ένα Δημοκρατικό Σύνταγμα»; Ο Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, διαπρεπής πολιτικός επιστήμονας και ιστορικός και συντονιστής αυτής της ανιδιοτελούς επιστημονικής ομάδας, ρίχνει φως σε αυτό το κρίσιμο στιγμιότυπο της Μεταπολίτευσης.
Μας μεταφέρει στις συναντήσεις στην οδό Μέρλιν, όπου κορυφαίοι συνταγματολόγοι συζητούσαν για το νέο Σύνταγμα, και εξηγεί την έλλειψη συναίνεσης το 1975, η οποία οδήγησε στην ψήφιση του Συντάγματος αποκλειστικά από τη Νέα Δημοκρατία, αλλά και στην απόπειρα «συνταγματοποίησης» της διοικητικής εκτόπισης.
Τέλος, επισημαίνει τα σημαντικότερα διδάγματα που μπορεί να αντλήσει η σημερινή πολιτική τάξη από εκείνη την εποχή, προτείνοντας μια σκέψη εν όψει της επικείμενης συνταγματικής αναθεώρησης.
Ποιος ήταν ο ρόλος της «Ομάδας Επιστημόνων για ένα Δημοκρατικό Σύνταγμα» στη συζήτηση του Συντάγματος του 1975;
«Ηταν μία αδέσμευτη και ανιδιοτελής επιστημονική ομάδα που συγκροτήθηκε τον Νοέμβριο του 1974 με αποστολή να συμβάλει στη διαμόρφωση του νέου Συντάγματος, αναπληρώνοντας την έλλειψη προετοιμασίας της αντιπολίτευσης και ειδικά της Ενωσης Κέντρου – Νέων Δυνάμεων (ΕΚΝΔ). Τον αρχικό πυρήνα αποτελούσαν τέσσερις κορυφαίοι καθηγητές Νομικής (Φαίδων Θ. Βεγλερής, Γιώργος Α. Κουμάντος, Αριστόβουλος Ι. Μάνεσης, Νίκος Σ. Παπαντωνίου) μαζί με μένα, απλό δικηγόρο τότε.
Συνδεόμασταν πριν από τη δικτατορία, στο πλαίσιο των δημοκρατικών αγώνων που προηγήθηκαν, όταν εγώ σπούδαζα στη Νομική Αθηνών και εκπροσωπούσα τους φοιτητές της. Κρατήσαμε επαφή και στη διάρκεια της δικτατορίας, όταν αυτοί απολύθηκαν, αντιστάθηκαν, εκτοπίστηκαν ή κατέφυγαν στη Γαλλία. Για να εκπροσωπείται το ΠαΣοΚ και το ΚΚΕ Εσωτερικού, προστέθηκαν ύστερα ο επίσης αντιστασιακός πρώην σύμβουλος Επικρατείας (και γνωστός συγγραφέας) Σπύρος Πλασκοβίτης και ο δικηγόρος Ξενοφών Γιαταγάνας (που όμως απουσίασε σχεδόν όλο το διάστημα).
Συνεδριάζαμε στο σπίτι του Βεγλερή στην οδό Μέρλιν, κατανέμονταν τα θέματα και κατόπιν εγκρίνονταν τα κείμενα, με τροποποιήσεις ή προσθήκες. Πρώτα δημοσιεύτηκαν διαδοχικά στις εφημερίδες και στο τέλος όλα μαζί σε ένα γαλάζιο βιβλιαράκι με τίτλο “Προτάσεις για ένα Δημοκρατικό Σύνταγμα”, που τυπώθηκε σε 3.000 αντίτυπα και μοιράστηκε κατά προτεραιότητα στους βουλευτές, για τους οποίους υπήρξε οπωσδήποτε χρήσιμο βοήθημα. Αναφέρθηκαν μάλιστα ρητά σε αυτό στη διάρκεια των συζητήσεων στη Βουλή όχι μόνο βουλευτές της ΕΚΝΔ, αλλά και της ΝΔ».
Πώς εξηγείτε ότι το 1975 η κυβέρνηση επιχείρησε να «συνταγματοποιήσει» έναν θεσμό όπως η διοικητική εκτόπιση, όταν ούτε η ίδια η δικτατορία δεν είχε τολμήσει κάτι αντίστοιχο στα «Συντάγματά» της;
«Με την αναγνώριση του θεσμού στο ίδιο το νέο Σύνταγμα, υποθέτω ότι ήθελαν να αποτρέψουν μελλοντική αμφισβήτηση της συνταγματικότητάς του, όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Η δικτατορία δεν είχε τέτοια ανησυχία εφαρμόζοντας τη δική της νομοθεσία, αλλά και την προϋπάρχουσα. Για την εμμονή στον θεσμό δεν δόθηκε τότε επαρκής εξήγηση. Ούτε όταν κατατέθηκε έναν χρόνο αργότερα νομοσχέδιο για την εφαρμογή του.
Στη Βουλή ο υπουργός Δικαιοσύνης Κωνσταντίνος Στεφανάκης έλεγε γελοιότητες που αναφέρω κατά λέξη στο βιβλίο. Κορόιδευε τον ίδιο τον σεβάσμιο πρόεδρο της ΕΔΑ Ηλία Ηλιού ότι τάχα… δικαιώνονται οι κοινοί αγώνες τους πριν από τη δικτατορία! Τότε ο Στεφανάκης, ως μαχητικός κεντροαριστερός δικηγόρος, είχε κατεδαφίσει τον θεσμό της εκτόπισης σε μία έξοχη ομιλία του το 1962. Αυτή με βοήθησε να κατεδαφίσω το δικό του νομοσχέδιο το 1976 με άρθρο μου στην “Καθημερινή”, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο ως παράρτημα.
Εγκαταλείφθηκε τότε το νομοσχέδιο. Μετανιώνω τώρα που δεν επιδίωξα αργότερα να συναντήσω τον ίδιο ή άλλους για να καταλάβω, έστω εκ των υστέρων, την εμμονή τους το 1975-76 στη διοικητική εκτόπιση. Υποθέτω ότι δεν ήθελαν να στερηθούν αυτό το όπλο. Δεν ήθελαν να στερηθούν ούτε καν τη δυνατότητα στρατοπέδων συγκεντρώσεως, αφού απέρριψαν χωρίς συζήτηση την απαγόρευση τουλάχιστον αυτών».
Λέτε ότι η συντακτική εμπειρία του 1974-75 εξιδανικεύεται αβάσιμα σήμερα. Ποια είναι η μεγαλύτερη παρανόηση που υπάρχει στη σύγχρονη πολιτική αφήγηση;
«Μετά από 50 χρόνια πολιτικής ομαλότητας, έστω σχετικής, το σημερινό Σύνταγμα δοξάζεται ως το μακροβιότερο στην Ιστορία μας και προβάλλεται προς τα πίσω, στο 1975, μία εικόνα συναίνεσης βασισμένη στη μεταγενέστερη εμπειρία εφαρμογής του. Τότε όμως δεν υπήρξε ούτε τελικά επιδιώχθηκε συναίνεση από τον Καραμανλή και το επιτελείο του, με συνέπεια να αποχωρήσει σύσσωμη η αντιπολίτευση και να ψηφιστεί το νέο Σύνταγμα από μόνη τη ΝΔ, με αυστηρή μάλιστα επιβολή απόλυτης κομματικής πειθαρχίας.
Υπήρξε ασφαλώς ευτύχημα ότι, στη συνέχεια, ούτε ο Κ. Τσάτσος ούτε ο ίδιος ο Καραμανλής χρησιμοποίησαν τις επίφοβες προεδρικές εξουσίες (ενώ εγκαταλείφθηκε το 1976 η διοικητική εκτόπιση). Δεν ζήσαμε λοιπόν τον εφιάλτη που περιέγραφα το 1975 ως “ζωή μας με τον Πρόεδρο” (και περιλαμβάνεται στο βιβλίο ως παράρτημα). Αλλά αυτός ο εφιάλτης αποκλείστηκε συνταγματικά μόνο με την αναθεώρηση του 1986. Από τότε θα έπρεπε λοιπόν να μετράμε τη μακροβιότητα του σημερινού Συντάγματος».
Ποια είναι τα σημαντικότερα διδάγματα που μπορεί να αντλήσει η σημερινή πολιτική τάξη από τη συνταγματική διαδικασία του 1975;
«Το πρωταρχικό δίδαγμα είναι βέβαια ότι στην εκπόνηση ή αναθεώρηση ενός Συντάγματος χρειάζεται προπαντός “η μέγιστη δυνατή συναίνεση” (σύμφωνα με την αγαπημένη έκφραση του αξέχαστου Λεωνίδα Κύρκου, ηγετικής φυσιογνωμίας του ΚΚΕ Εσωτερικού). Αυτή η συναίνεση πρέπει να επιδιωχθεί με κάθε τρόπο: με διάθεση για αμοιβαίους συμβιβασμούς, αλλά προπαντός με αξιοπιστία, συνέπεια και καλή πίστη – αυτά δηλαδή που έλειψαν το 1975».
Βλέπετε οι «αγωνίες» του 1974-75 να επιστρέφουν σήμερα; Εντοπίζετε ξανά βιασύνη ή θεσμική προχειρότητα; Και ποιες είναι οι δικές σας ανησυχίες για την επερχόμενη αναθεώρηση, τι θεωρείτε ότι πρέπει οπωσδήποτε να διασφαλιστεί αυτή τη φορά;
«Οι αγωνίες του 1974-75 δεν μπορούν να επιστρέψουν σήμερα. Τότε ήταν μία μοναδική ευκαιρία εκπόνησης εντελώς νέου Συντάγματος, που πήγε τελικά χαμένη. Ανάλογη ευκαιρία θα παρουσιαζόταν μόνο μετά από μεγάλη κρίση ή και καταστροφή, όπως ήταν η δικτατορία.
Με ομαλές συνθήκες, όπως σήμερα, υπάρχει μόνο η δυνατότητα αναθεώρησης. Η αναθεώρηση όμως συνεπάγεται έναν κίνδυνο βιασύνης και προχειρότητας, επειδή κατά το Σύνταγμα πρέπει να ολοκληρωθεί οπωσδήποτε στην πρώτη σύνοδο της Αναθεωρητικής Βουλής, δηλαδή μέσα σε λιγότερο από έναν χρόνο. Εχει παρουσιαστεί ήδη ένα πλήθος προτάσεων αναθεώρησης, ιδίως στο συνέδριο που διοργάνωσε η διαΝΕΟσις το πρώτο εξάμηνο του 2025. Από αυτό μάλιστα προέκυψε ένας εντυπωσιακός τόμος (“Προτάσεις για τη Συνταγματική Αναθεώρηση”) που περιέχει όχι λιγότερες από 58 εισηγήσεις “για ένα σύγχρονο Σύνταγμα”.
Πόσες όμως προτάσεις προλαβαίνουν να συζητηθούν διεξοδικά από την παρούσα Βουλή και ξανά από την επόμενη στην πρώτη της σύνοδο; Πόσες, ιδίως, μπορούν να εξασφαλίσουν τη μέγιστη διακομματική συναίνεση, πρώτα στην επιλογή των αναθεωρητέων διατάξεων από την παρούσα Βουλή και ύστερα στη διατύπωση των νέων από την επόμενη; Επειδή η επίτευξη συναινέσεων εμφανίζεται σήμερα δυσχερέστατη, αν όχι εντελώς ανέφικτη, θα ήταν χρήσιμο να εκπονηθεί ένας επιλεκτικός κατάλογος άρθρων κατά προτίμηση εμπιστευτικά από τα ενδιαφερόμενα κόμματα, σε μία ή περισσότερες κλειστές ομάδες εργασίας, πριν καταλήξουν στον οριστικό κατάλογο των αναθεωρητέων διατάξεων».
