Σταμάτης Κριμιζής: Να σταματήσει η απομνημόνευση των σχολικών βιβλίων

Συνέντευξη στους Μυρσίνη Βασιλάκη, Αντώνη-Αγγελο Γεωργούλη και Σιμόνη Μαραγκού

Σταμάτης Κριμιζής: Χιώτης αστροφυσικός, επικεφαλής ερευνητής και διαπρεπής ακαδημαϊκός. Δεν έχει νόημα να απαριθμήσουμε τις κατακτήσεις και τις βραβεύσεις του. Απλώς συγκρατήστε ότι… είναι ο μόνος άνθρωπος που έχει «φτάσει» σε όλους τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος έχοντας κατασκευάσει διάφορες συσκευές για όλες αυτές τις διαστημικές αποστολές. Απαντά στα ερωτήματά μας για το Σύμπαν και τα μυστήριά του, τους πλανήτες και τη ζωή του.

Πώς ήταν τα παιδικά σας  χρόνια στο νησί της Χίου και τι δουλειά έκαναν οι γονείς σας;

«Ο πατέρας μου είχε μια ιδιαίτερη ιδιότητα που δεν υπάρχει σήμερα και δεν την ξέρετε εσείς. Οσοι δεν ήταν ναυτικοί, ήταν μετανάστες σε άλλη χώρα. Εκείνος ήταν στην Αμερική, τον φώναζαν «Αμερικάνο». Οταν λέμε ότι πηγαινοερχόταν δεν σημαίνει ότι κάθε λίγο και λιγάκι ερχόταν πίσω στη Χίο, αλλά ότι ερχόταν μετά από πέντε, επτά, οκτώ χρόνια και βέβαια αυτή ήταν μια δύσκολη ζωή, εξίσου δύσκολη με τους ναυτικούς.
Οσον αφορά τη μητέρα μου, ήταν νοικοκυρά, αλλά ήταν πολύ μορφωμένη κοινωνικά και διάβαζε πάρα πολύ. Θυμάμαι όταν έγραφε κάτι δεν είχε ποτέ ένα ορθογραφικό λάθος, ούτε και ο πατέρας μου.
Τα παιδικά μου χρόνια στη Χίο θα έλεγα ότι ήταν πολύ ευχάριστα. Εγώ γεννήθηκα ακριβώς πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, χρόνια τα οποία ήταν πολύ δύσκολα, δεν είχαμε να φάμε. Θυμάμαι χαρακτηριστικά, ότι έφαγα σοκολάτα για πρώτη φορά το 1944 σε ηλικία 5 χρονών, όταν έφυγαν οι Γερμανοί και ήρθαν οι εγγλέζοι πεζοναύτες, στην απελευθέρωση. Τρέχαμε τότε τα παιδάκια να τους δούμε, μας έριχναν σοκολατάκια, τα αρπάζαμε και τα τρώγαμε.
Μετά, βέβαια, ήταν πολύ καλυτέρα τα πράγματα, ήμουν κι εγώ στο Δημοτικό, πήγα στο Γυμνάσιο – τότε δεν είχαμε Λύκειο -, ήταν το οκτατάξιο Γυμνάσιο. Ηταν μια πολύ ενδιαφέρουσα περίοδος, ευχαριστηθήκαμε, είχαμε πάρα πολύ κάλους δασκάλους, καθηγήτριες, καθηγητές, οι οποίοι μας βοήθησαν πάρα πολύ για να είμαστε  επιμελείς, να έχουμε ήθος. Αυτά ήταν τα εφόδια που χρειαστήκαμε για να πάμε παραπάνω».

Ποιο ήταν το παιδικό σας πρότυπο; Σας εμπνέει ακόμα και σήμερα;

«Η ερώτηση αυτή έχει σχέση με τη σημερινή πραγματικότητα, που έχουμε πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Τότε δεν είχαμε ήρωες και πρότυπα, αφού μοναδική πηγή πληροφόρησης αποτελούσαν οι εφημερίδες. Αυτό που θέλαμε ήταν να μεγαλώσουμε, να βρούμε μια καλή δουλειά και για αυτό ξέραμε ότι πρέπει να είμαστε επιμελείς στις σπουδές μας. Οι περισσότεροι από τους συμμαθητές μας, τα αγόρια έγιναν καπετάνιοι, δύο από εμάς έγιναν φυσικοί. Δηλαδή, ο κύριος Μπολώσης, ο συγχωρεμένος, αγαπητός μου φίλος, ο οποίος ήταν γενικός επιθεωρητής, μέχρι που καταργήθηκε αυτή η θέση, και εγώ. Δεν το πίστευα ότι θα έκανα αυτό που κάνω τώρα. Ηξερα όμως ότι ήθελα να πάω σε κάποιο πανεπιστήμιο. Λοιπόν, η ύπαρξη προτύπου προϋποθέτει την πληροφόρηση».

Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την αστρονομία;

«Δεν ασχολήθηκα από την αρχή με την αστρονομία καθαυτή. Το θέμα ήταν πώς να μπει κάποιος σε ένα πανεπιστήμιο, να πάρει ένα ισχυρό δίπλωμα. Τότε ο πατέρας μου είχε αφήσει μερικά χρήματα να πάω να σπουδάσω στις ΗΠΑ. Διότι είχε τη γνώμη ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν σαν την Αθήνα της αρχαιότητας, με τις περισσότερες ευκαιρίες. Ετσι όταν τελείωσα το Λύκειο, πήγα στην Αμερική. Αλλά όταν έφυγα, επειδή είχα καλούς βαθμούς στα φιλολογικά μαθήματα, η μητέρα μου μού είπε τα εξής «Μην τυχόν και σπουδάσεις φιλόλογος, θα πεινάς για όλη σου τη ζωή!» Αυτή ήταν η συμβουλή της.

Πήγα στις ΗΠΑ, στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μινεσότα, όπου έγινα δεκτός στη σχολή ηλεκτρολόγων μηχανικών. Μετά από έναν χρόνο, όταν ολοκλήρωσα τα υποχρεωτικά μαθήματα Φυσικής, μεταξύ των οποίων ήταν η Ατομική και Πυρηνική Φυσική, μεταγράφηκα κατευθείαν στο πεδίο αυτό, ενθουσιασμένος από έναν εξαιρετικό καθηγητή μου. Εγώ έχω δίπλωμα φυσικού, δεν έκανα ποτέ αστρονομία, αλλά τότε, όταν ήμουν πρωτοετής φοιτητής, έγινε η εκτόξευση του πρώτου δορυφόρου του Σπούτνικ, το 1957. Αυτό ήταν μια μεγάλη έκπληξη για όλον τον κόσμο και ως φοιτητές εκεί είχαμε ξετρελαθεί με τους δορυφόρους, με τα διαστημόπλοια, με τους πυραύλους! Και έτσι έγιναν νέες ανακαλύψεις. Η πρώτη ήταν οι ζώνες ακτινοβολίας, από έναν καθηγητή που λεγόταν James Van Allen. Καλέσαμε τον Van Allen, όσο ήμουν στην ομάδα των φοιτητών του Ινστιτούτου Τεχνολογίας, να μας πει τι ανακάλυψε. Εκείνος ήρθε, μας έκανε μια ωραία διάλεξη και μετά, τυχαία, ενώ εγώ βοηθούσα έναν άλλον καθηγητή για να κατασκευάσουμε μετρητές ακτινοβολίας, ήρθε στον πάγκο όπου δουλεύαμε και προσπάθησα να του εξηγήσω τι κάναμε. Μετά κατάλαβα ότι μου έκανε μία προφορική ανάκριση, για να αξιολογήσει τις γνώσεις μου. Με ρώτησε: «Σκέφτηκες για μεταπτυχιακό;», του απαντάω: «Σκέφτηκα, αλλά δεν έχω χρήματα». Μου πρότεινε έτσι να κάνω μια αίτηση στο πανεπιστήμιο που ήταν καθηγητής και πρόεδρος του Τμήματος Φυσικής και Αστρονομίας κι εγώ δέχθηκα. Πήρα υποτροφία, μπήκα στο πανεπιστήμιο και μετά από κάτι μήνες άρχισα να δουλεύω με δεδομένα από έναν δορυφόρο που είχαν εκτοξεύσει από την Αϊόβα, που μέχρι τότε ήταν ο πατέρας της εξερεύνησης του Διαστήματος. Μετά από έναν χρόνο με κάλεσε και μου είπε να φτιάξω έναν μετρητή για να πάμε στον Αρη για πρώτη φορά. Μερικά πράγματα στη ζωή, γίνονται κατά τύχη».

Πώς νιώσατε όταν κοιτάξατε για πρώτη φορά τoν έναστρο ουρανό;

«Είμαι βέβαιος ότι αντέδρασα με τον ίδιο τρόπο που αντιδράτε κι εσείς όταν κοιτάτε τον ουρανό ιδίως από τη Χίο, όπου δεν υπάρχει τόση φωτορύπανση και ο ουρανός είναι πιο καθαρός. Βλέπετε όλα τα άστρα, τους πλανήτες και απορείτε, όπως απορούσα κι εγώ, άραγε τι είναι αυτά τα σημάδια φωτός; Τότε δεν ξέραμε καν τη διαφορά μεταξύ των πλανητών και των αστέρων. Τώρα εσείς έχετε την ευκαιρία να μπείτε στο Διαδίκτυο και να βρείτε πληροφορίες και φωτογραφίες από όλο το πλανητικό σύστημα. Είμαι κι εγώ περήφανος που έχω βάλει το λιθαράκι μου για να εμπλουτίσουμε με υλικό τα βιβλία σας και το Διαδίκτυο».

Τι σας συναρπάζει περισσότερο στο Σύμπαν;

«Ο Δίας είναι το πιο φοβερό σύστημα που έχω μελετήσει και όπως πιθανόν να έχετε ακούσει εκτοξεύσαμε – πάνε πέντε χρόνια – ένα διαστημόπλοιο, για να πάμε στον Ηλιο. Ηταν κάτι για το οποίο είχα μία φιλοδοξία αλλά τα τεχνικά προβλήματα ήταν φοβερά. Η θερμοκρασία ήταν τεράστια και μας πήρε χρόνια να σχεδιάσουμε ένα αλεξήλιο που θα προστάτευε το διαστημόπλοιο. Το εκτοξεύσαμε τον Αύγουστο του 2018, και έχουμε κάνει αρκετά περάσματα πολύ κοντά στον Ηλιο. Η θερμοκρασία του αλεξήλιου έχει φτάσει έως τώρα 1.000 βαθμούς Κελσίου και το 2024 που θα πάμε στο πιο κοντινό σημείο, στα έξι εκατομμύρια χιλιόμετρα, θα είναι 4.000 βαθμοί Κελσίου, ενώ το διαστημόπλοιο που είναι στη σκιά του αλεξήλιου είναι περίπου 30 βαθμοί Κελσίου. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό. Εκτός από τον Ηλιο, για να απαντήσω στην ερώτηση καθαυτή, ο πιο γοητευτικός θα έλεγα πλανήτης με τους δορυφόρους του είναι ο Δίας».

Είστε από τους λίγους ανθρώπους που «έχουν επισκεφθεί» όλους τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος. Αν σας δινόταν η ευκαιρία να πατήσετε σε κάποιον από αυτούς, ποιος θα ήταν και γιατί;

«Είμαι ο μόνος άνθρωπος που έχει επισκεφθεί όλους τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος και δεν το λέω εγωιστικά. Κανένα διαστημόπλοιο δεν έχει πάει ποτέ στον Ουρανό ή στον Ποσειδώνα πριν το Voyager. Επομένως, αυτή η ευκαιρία ήταν τεράστια. Είχα την καλή τύχη μετά να είμαι ερευνητής και στα άλλα διαστημόπλοια για τους υπόλοιπους πλανήτες. Τελικά, το ουράνιο σώμα που θα ήθελα να επισκεφθώ θα ήταν ο Δίας, όχι καθαυτός, αλλά ένα από τα φεγγάρια του. Θα ήθελα να είχα μια πολυθρόνα στην επιφάνεια της Ευρώπης (ένα από τα φεγγάρια του Δία που έχει μια παγωμένη επιφάνεια και έναν παγωμένο ωκεανό) και να κοιτάζω τον Δία και το φεγγάρι που λέγεται Ιώ και είναι ηφαιστιογενές και έχει γύρω στα δέκα με δεκαπέντε ηφαίστεια τα οποία εκρήγνυνται συνέχεια και φτάνει η λάβα μέχρι ύψος τριακοσίων χιλιομέτρων, ένα συγκλονιστικό θέαμα. Το πρόβλημα είναι ότι η Ευρώπη είναι μέσα στις ζώνες Van Allen του Δία που έχουν σωματίδια σε πολύ υψηλές ενέργειες, εάν καθίσει κανείς να κοιτάξει με την πολυθρόνα του το θέαμα, σε μισή περίπου μέρα θα έχει μαζέψει τόση ακτινοβολία που θα γίνει αστρική σκόνη».

Θα σταματήσουμε ποτέ να αποκτούμε νέες γνώσεις για το Σύμπαν; Ποιος πιστεύετε ότι είναι ο σκοπός του ανθρώπινου είδους;

«Δεν νομίζω ότι το ανθρώπινο είδος ξέρει ποιος είναι ο σκοπός του. Είχε πει ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης: «Η ζωή την οποία δεν εξετάζουμε συνεχώς δεν αξίζει να είναι ζωή». Σημασία έχει δηλαδή η παιδεία. Να αυξάνουμε τη γνώση μας και να γνωρίζουμε το περιβάλλον στο οποίο ζούμε αλλά και τους ανθρώπους».

Πιστεύετε πως υπάρχει νοήμων εξωγήινη ζωή; Αν ναι, θα καταφέρουμε ποτέ να επιβεβαιώσουμε την ύπαρξή της, πόσο μάλλον να επικοινωνήσουμε με κάποιον εξωγήινο πολιτισμό;

«Το τι πιστεύω δεν έχει μεγάλη σημασία. Σημασία έχει το τι ξέρω, το τι ξέρουμε. Το πιστεύω είναι για τη θρησκεία. Η γνώση είναι για την επιστήμη. Το τι πιστεύεις δε μπορείς να το εξαργυρώσεις στην τράπεζα, αλλά τη γνώση μπορείς να την χρησιμοποιήσεις. Παρ’ όλα αυτά πιστεύω ότι ναι, υπάρχει και άλλη βιολογική δραστηριότητα και πιθανόν και όντα με γνώση, όχι απαραίτητα σαν και εμάς. Γιατί η Γη είναι ένας από τους 8 πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος με τον Ηλιο ως πηγή ενέργειας. Το σπίτι μας όμως βρίσκεται μέσα στον γαλαξία, ο οποίος έχει άλλους 150 δισ. ήλιους. Και επειδή τώρα γνωρίζουμε για την ύπαρξη εξωπλανητών, όλοι οι ήλιοι που έχουμε μελετήσει έχουν πλανητικά συστήματα! Εχει γίνει η εκτίμηση ότι υπάρχουν περίπου 42 δισ. πλανήτες σαν τη Γη στον γαλαξία! Αν όμως σκεφτούμε ότι υπάρχουν 2 τρισ. γαλαξίες, με λίγα μαθηματικά αντιλαμβανόμαστε ότι ο αριθμός των πλανητών σαν τη Γη είναι ασύλληπτος! Το να πιστεύει κανείς πως η Γη είναι ο επιλεγμένος πλανήτης, ο μόνος με βιολογική δραστηριότητα είναι τουλάχιστον εγωιστικό, ίσως τρελό. Και όσον αφορά τις αποστάσεις, ο πιο κοντινός σε εμάς ήλιος (Αλφα Κενταύρου) είναι γύρω στα 43 τρισ. χλμ. Το Voyager, που είναι το γρήγορο διαστημόπλοιο που έχουμε στείλει έξω από το ηλιακό σύστημα, κινείται με ταχύτητα 61.200 χλμ. την ώρα. Αν κατευθυνόταν προς τον Αλφα Κενταύρου, θα χρειαζόταν περίπου 13 χιλιάδες χρόνια. Φανταστείτε λοιπόν πόσο δύσκολο είναι τόσο να επισκεφθούμε κάποιο άλλο σύστημα, αλλά και ένας εξωγήινος πολιτισμός να έχει επαφή μαζί μας, ακόμα και με την ταχύτητα του φωτός. Μπορεί ποτέ να μη μάθουμε αν υπάρχουν άλλοι πολιτισμοί στο Σύμπαν».

Ποιες προσθήκες θεωρείτε ότι πρέπει να γίνουν στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα ώστε τα παιδιά να έρθουν σε επαφή με την αστρονομία και με άλλους εξειδικευμένους τομείς που τους ενδιαφέρουν;

«Να σταματήσει η απομνημόνευση των σχολικών βιβλίων! Να διδάσκεται ο τρόπος τού σκέπτεσθαι, να μαθαίνετε όλοι και όλες σας πώς να απαντάτε ερωτήσεις, πώς να ερευνάτε. Σήμερα ειδικά, έχετε τη δυνατότητα να κάνετε αυτού του είδους την εργασία και το να μαθαίνει κάνεις πώς να σκέπτεται είναι το βασικό, διότι η απόκτηση γνώσεων συνεχίζεται σε ολόκληρη τη ζωή μας».

«Καταφέραμε να βάλουμε έναν δορυφόρο γύρω από μια… πατάτα»

Ποιο θεωρείτε το σημαντικότερο επίτευγμά σας;

«Το πιο σημαντικό επίτευγμα… Εχω κάποια δυσκολία διότι προσπαθώ να σκεφτώ… Το Voyager είναι η Οδύσσεια του 20ού αιώνα στο Διάστημα. Είχα την τύχη να επιλεγώ ως επικεφαλής των ερευνητών σε ηλικία 30 ετών, ο νεότερος ερευνητής σε αυτό το πρόγραμμα. Ηταν μια αποστολή για τέσσερα χρόνια αλλά παρατάθηκε και σήμερα μετράμε 45 χρόνια στο Διάστημα. Το να είμαι επιβάτης στο πρώτο βήμα της ανθρωπότητας έξω από το ηλιακό σύστημα είναι αξιόλογο επίτευγμα γιατί η πρώτη φορά δεν επαναλαμβάνεται. Εχει και η Χίος λοιπόν έναν εκπρόσωπο στον Γαλαξία μέσω ενός οργάνου. Διστάζω όμως, διότι η πρώτη αποστολή που έκανα με τους συναδέλφους μου από το Johns Hopkins ήταν μια ριψοκίνδυνη αποστολή (λεγόταν NEAR), δηλαδή η κατασκευή ενός διαστημοπλοίου, η εκτόξευσή του προς έναν αστεροειδή (ο οποίος λεγόταν κατά τύχη Ερως) και η τοποθέτησή του σε τροχιά γύρω από αυτόν τον αστεροειδή. Τα σώματα αυτά γενικά δεν είναι σφαιρικά, αυτός ήταν σαν μια στενόμακρη πατάτα. Δεν ήξερε κανένας πώς θα βάλει έναν δορυφόρο γύρω από μια πατάτα (το βαρυτικό πεδίο ήταν διαφορετικό), αλλά τέλος πάντων τα καταφέραμε. Η αποστολή μας ήταν να κάνουμε παρατήρηση επί έναν χρόνο, το πετύχαμε και μάλιστα χαρτογραφήσαμε την επιφάνεια του αστεροειδούς με διακριτικότητα λίγων μέτρων. Παρεμπιπτόντως ένας από τους κρατήρες λέγεται “Χίος”. Μετά από έναν χρόνο μας είχαν μείνει λίγα καύσιμα και αποφασίσαμε να το προσεδαφίσουμε. Ζήτησα από τον διοικητή της NASA να δώσει την επίσημη άδεια, και μας επέτρεψε να προσπαθήσουμε, πιστεύοντας όμως ότι το εγχείρημα θα καταλήξει σε σύγκρουση. Παρ’ όλα αυτά όχι μόνο το διαστημόπλοιο έφτασε στην επιφάνεια στις 12 Φεβρουαρίου 2001, αλλά συνέχισε να μας στέλνει δεδομένα από την επιφάνεια του αστεροειδούς. Το επίτευγμα αυτό δημοσιεύτηκε σε όλο τον κόσμο».