Συστάθηκε το 1915, έναν χρόνο μετά την ίδρυση της Ενώσεως Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ), με πρώτα βιβλία εκείνα που δώρισε, παραμονές του πρόωρου θανάτου του, ο μικρασιάτης δημοσιογράφος Γρηγόρης Βασιλάς, βιβλία που αγόραζε, όπως είπε στους συναδέλφους του, από το υστέρημά του. Αυτός ήταν ο πρώτος πυρήνας της βιβλιοθήκης της ΕΣΗΕΑ η οποία παρέμενε ανενεργή και κλειστή από το 2000. Ανοίγει πλέον τις συλλογές της στο κοινό, ύστερα από μια γενναία ανακαίνιση, στον δεύτερο όροφο του μεγάρου της ΕΣΗΕΑ, στην οδό Ακαδημίας 20, και θα είναι επισκέψιμη τρεις φορές την εβδομάδα. 10.000 τόμοι εκτίθενται σε ανοιχτά βιβλιοστάσια στην πρώτη μεγάλη αίθουσα που συναντά ο επισκέπτης στην οποία θα λειτουργεί και αναγνωστήριο. Αλλες 10.000 σπάνιες εκδόσεις συγκεντρώνονται στις δύο συνεχόμενες αίθουσες, με έντονο μουσειακό χαρακτήρα. Ο πρώτος πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ, ο Ιωάννης Κονδυλάκης, ο Παλαμάς, ο Νιρβάνας, ο Παπαδιαμάντης, ο Σκίπης, ο Σουρής, ο Ξενόπουλος, ο Δροσίνης, ο Καρκαβίτσας, ο Μυριβήλης, λογοτέχνες και δημοσιογράφοι, κοιτούν τον επισκέπτη μέσα από τις χρυσές κορνίζες τους. Τα πορτρέτα τους, πολλά φιλοτεχνημένα από τον Γεώργιο Ροϊλό και τον Κωνσταντίνο Γιαννακόπουλο, κοσμούν τους τοίχους ενώ κειμήλια, μετάλλια, έγγραφα και ιστορικές εκδόσεις παρουσιάζονται πίσω από γυάλινες προθήκες.
60.000 τόμοι συνολικά
Συνολικά 60.000 τόμους περιλαμβάνουν οι συλλογές της βιβλιοθήκης, στην οποία ανήκει και το ιστορικό αρχείο της ΕΣΗΕΑ, με πυκνή αλληλογραφία όπου υπάρχουν και επιστολές του Γιάννη Ψυχάρη και του Αγγελου Σικελιανού καθώς και σπάνιο αρχειακό υλικό που προήλθε από δωρεές, όπως έγγραφα του Αγώνα του 1821, αρχειακό υλικό του Δημοκρατικού Στρατού και του ΕΔΕΣ.
Συγκροτημένη κυρίως από δωρεές, η βιβλιοθήκη αναπτύσσεται μετά το 1933-1934, όταν εμπλουτίζεται με πολλά αρχεία και μεγάλες δωρεές και μετατρέπεται σε μια οργανωμένη δανειστική βιβλιοθήκη. Στη διάρκεια της Κατοχής άλλα βιβλία καταστρέφονται, αλλά μοιράζονται σε μέλη της ΕΣΗΕΑ για να διασωθούν. Δημιουργός και στυλοβάτης της βιβλιοθήκης στα μεταπολεμικά χρόνια υπήρξε ο Κεφαλλονίτης Παναγιώτης Πατρίκιος (1911-2007), ο οποίος είχε εργαστεί πολλά χρόνια στην εφημερίδα «Ελευθερία» του Πάνου Κόκκα. Αφότου αυτή έκλεισε, με την επιβολή της δικτατορίας, ο Πατρίκιος αφοσιώθηκε στην οργάνωση της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου Τύπου της ΕΣΗΕΑ.
Αναζήτηση στέγης
Η προφορική μαρτυρία που άφησε για την ιστορία και τις συλλογές της βιβλιοθήκης είναι πολύτιμη. Οπως λέει, όταν το 1966 εγκαινιάζεται το κτίριο της ΕΣΗΕΑ στην οδό Ακαδημίας, «μονάχα 147 αξιόλογους τόμους από τις συλλογές της» κατάφερε να εντοπίσει. Μεταπολιτευτικά γίνεται προσπάθεια να δημιουργηθεί εκ νέου μια συλλογή προς την κατεύθυνση μιας εξειδικευμένης ιστορικής βιβλιοθήκης του ελληνικού Τύπου. Κατά καιρούς αναζητήθηκαν διάφορα κτίρια του υπουργείου Πολιτισμού για να στεγάσουν τις συλλογές της βιβλιοθήκης και να προσφέρουν τις υποδομές για την ανάπτυξή της. Ενα ήταν ακατάλληλο, άλλο καταστράφηκε από πυρκαγιά προτού η βιβλιοθήκη μετακομίσει. Στο μεταξύ, οι συλλογές της βιβλιοθήκης παραδίδονταν στη φθορά στον δεύτερο όροφο του κτιρίου της ΕΣΗΕΑ.
Η βιβλιοθήκη περιλαμβάνει «βιβλία τεσσάρων αιώνων» συνήθιζε να λέει ο Πατρίκιος, ανάμεσά τους και περίπου τρεις χιλιάδες τόμοι που εκδόθηκαν μεταξύ 1523 και 1850. Από τις σημαντικές δωρεές ήταν η βιβλιοθήκη του Ιωάννη Δαμβέργη, προσωπικού φίλου του Ελευθέριου Βενιζέλου, εκδότη του περιοδικού Εβδομάς, του δημοσιογράφου και ποιητή Φώτου Γιοφύλλη, του κερκυραίου δημοσιογράφου και πολιτικού Γεράσιμου Λύχνου ενώ από τις σημαντικότερες, από πλευράς σπάνιων εκδόσεων, ήταν η δωρεά της βιβλιοθήκης του ναυπακτιώτη δημοσιογράφου Χάρη Σταματίου.
Εκδόσεις και χειρόγραφα του Ρήγα Φεραίου, «η πρώτη συλλογή του Κωστή Παλαμά, την οποία βέβαια ο ίδιος αποκήρυξε, χαρισμένη στον γυμνασιάρχη του», πλούσιο φωτογραφικό υλικό, χάρτες, αρχεία γελοιογραφιών και σκίτσων και πλήθος εφημερίδων και περιοδικών, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν φύλλα του προεπαναστατικού Τύπου από το 1813, οι εφημερίδες και τα περιοδικά της Βιέννης, αλλά και ο Τύπος του 1821 και η «μοναδική πλήρης σειρά της «Εφημερίδος» του Κορομηλά» βρίσκονται στις συλλογές της βιβλιοθήκης.
Χορηγίες και δωρεές
Η ανακαίνιση του χώρου έγινε χάρη σε χορηγία της οικογένειας του δημοσιογράφου Δημητρίου Πουρνάρα, ο οποίος είχε διατελέσει πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ. Επιπλέον, η βιβλιοθήκη εμπλουτίζεται με τη δωρεά 4.000 τόμων από την προσωπική συλλογή του Πουρνάρα, ο οποίος ήταν από τους συνιδρυτές των εκδόσεων Πάπυρος. Τη διαμόρφωση του χώρου, τον εξοπλισμό και τη διευθέτηση της βιβλιοθήκης ανέλαβε ο αρχιτέκτονας και ιστορικός του βιβλίου Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος ενώ την ταξινόμησή τους ο ιστορικός Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης, ομότιμος διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
Απλώνουμε στην τύχη το χέρι και πιάνουμε δύο τόμους από τα ράφια. Ο πρώτος, η Καταγωγή των ειδών του Δαρβίνου, έκδοση του 19ου αιώνα, στα γαλλικά. Μια σφραγίδα με μπλε μελάνι στη σελίδα τίτλου γράφει: Αλέξ. Παραδείσης. Εφημ. «Εθνος». Εx Libris. Η δωρεά του δημοσιογράφου και ιστοριοδίφη Αλέξανδρου Παραδείση – συζύγου της δημοσιογράφου του περιοδικού «Γυναίκα» και κουζινογράφου Χρύσας Παραδείση -, από τις μεγαλύτερες δωρεές, περιλαμβάνει 5.000 τόμους σε τρεις γλώσσες. Τα Εx Libris ή τα ονόματα των κτητόρων των βιβλίων που σημειώνονται στο εσωτερικό αφηγούνται συναρπαστικές ιστορίες. Ξετυλίγουν έναν ολόκληρο κόσμο ιστορικών εντύπων στον οποίο κινούνται ρεπόρτερ, αρθρογράφοι και λόγιοι δημοσιογράφοι. Δίνουν μια εικόνα του αναγνωστικού γούστου των δημοσιογράφων, της παιδείας και της καλλιέργειάς τους, των διαβασμάτων που διαμορφώνουν το επαγγελματικό τους γράψιμο σε μια εποχή που δεν υπάρχουν σχολές δημοσιογραφίας και θεσπισμένη πανεπιστημιακή εκπαίδευση των επαγγελματιών του χώρου. Στη σελίδα τίτλου του άλλου τόμου, μιας γερμανικής έκδοσης του Αγάθωνα του Βίλαντ, τυπωμένης στη Βιέννη το 1797, μια σφραγίδα με μοβ μελάνι γράφει: Δωρεά της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Συνέργειες, αλληλεπιδράσεις, επαφές ενός αιώνα ή, όπως σχολιάζει επιγραμματικά η πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ Μαρία Αντωνιάδου, «η βιβλιοθήκη αποτελεί μια αφορμή να αναδειχθεί ο πολιτιστικός ρόλος που διαδραμάτισε η ΕΣΗΕΑ στη χώρα αυτή».
