Δύο είναι οι κυρίαρχες εικόνες στην Επανάσταση του Εντσο Τραβέρσο: η ατμομηχανή, μεταφορά των επαναστάσεων ως κινητήριας δύναμης της Ιστορίας, και «Η σχεδία της Μέδουσας» του Τεοντόρ Ζερικό, μεταφορά του λειψάνου ενός κινήματος, αλλά και υπαινιγμός της σύγκρουσης ανάμεσα στην παραίτηση και στην ελπίδα. Η αρχή και το τέλος της επαναστατικής προοπτικής του 20ού αιώνα, η «έφοδος στον ουρανό» και το ναυάγιο του υπαρκτού σοσιαλισμού, αποδίδονται συμβολικά μέσα από χαρακτηριστικά στιγμιότυπα του 19ου. Εύγλωττη η διαδοχή τους στα δύο πρώτα κεφάλαια του βιβλίου, όπου ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κορνέλ διατυπώνει με συνοπτικό τρόπο το σκεπτικό της συγκρότησης μιας διανοητικής και πολιτισμικής ιστορίας της επανάστασης εστιάζοντας στο νήμα των ιδεών που διατρέχει δύο αιώνες, αλλά και ενδεικτική του ποικίλου υλικού που συμπεριλαμβάνει στην ανάλυση και των συσχετισμών που επιχειρεί.
Πολυπρισματική πραγμάτευση
Ο ιταλός ιστορικός επιλέγει μια μη γραμμική προσέγγιση. Αντί της παρακολούθησης ενός γεγονοτολογικού άξονα προκρίνει την πραγμάτευση του θέματος μέσω μιας σειράς από διερευνητικές τομές: η επανάσταση ως έκρηξη, «εργοστάσιο ουτοπίας», «αιφνίδια και σχεδόν πάντα βίαιη διακοπή του συνεχούς» της Ιστορίας, η μεταφορά της στο σωματικό επίπεδο, τα σύμβολα και οι τόποι μνήμης της, η συγκρότηση και ο ιδεότυπος του επαναστάτη διανοούμενου, το κεντρικό πρόταγμα της ελευθερίας και της απελευθέρωσης, η ιστορικοποίηση του κομμουνισμού. Ως αποτέλεσμα προκύπτει μια πολυπρισματική πραγμάτευση, η οποία επανεπισκέπτεται κείμενα, μορφές, συμβάντα, έννοιες. Στη συγκυρία της βιομηχανικής εποχής, η μεταφορά του σιδηροδρόμου υποδηλώνει την ταύτιση της επανάστασης με την «επιτάχυνση της Ιστορίας», τις έννοιες του χρόνου και της εκκοσμίκευσης. Είναι ένα «άλμα προς το μέλλον» – αλλά και απτή, σωματική εμπειρία. Ο Ελιας Κανέτι, όταν συμμετέχει στις ταραχές της Βιέννης, στις 15 Ιουλίου 1927, αποκομίζει ένα αίσθημα το οποίο ακόμη και πενήντα χρόνια μετά τον κάνει να «νιώθει ακόμη την έξαψη του πλήθους στο μεδούλι του». Η υπερχείλιση των συναισθημάτων συνάπτεται με τελετουργικές πράξεις συμβολικής απελευθέρωσης – η καρναβαλική αυτή διάσταση, μάλιστα, μπορεί να εκφράζεται με πράξεις βίας. Η αντεπανάσταση εκλαμβάνει τέτοιες εκδηλώσεις τον 19ο και τον 20ό αιώνα ως φαινόμενα αποκτήνωσης και απεικονίζει την επανάσταση με κτηνώδεις μορφές. Σωματική, όμως, με ιδιοποίηση της μεσαιωνικής δικαιικής αντίληψης για τα «δύο σώματα του βασιλιά», είναι και η νομική θεμελίωση της λαϊκής κυριαρχίας.
«Οι έννοιες, οι εμπειρίες, τα σύμβολα και οι μνήμες αποτελούν τους διάφορους πόλους ενός ενιαίου επαναστατικού μαγνητικού πεδίου», τον σταθερό προσανατολισμό στο οποίο εξασφαλίζουν νοητικοί χάρτες με αποτυπωμένα πάνω τους διακριτά σημεία – το οδόφραγμα, την κόκκινη σημαία, τη «Μασσαλιώτιδα». Αντίστοιχα, τη σχηματοποίησή τους σε λόγο (όπως και την έμπρακτη έκφρασή τους με την άμεση δέσμευση στον αγώνα) αναλαμβάνουν τα πρόσωπα: κοσμοπολίτης και παρίας ταυτόχρονα, ο επαναστάτης διανοούμενος είναι στρατευμένος ιδεολογικά και ηθικά στην ουτοπία. Την αποτυχία της οριοθετεί ο Τραβέρσο στο ακροτελεύτιο κεφάλαιο: ο κομμουνισμός ακολούθησε μια «τεθλασμένη διαδρομή, σημαδεμένη από ρήξεις και διχαλοδρομήσεις», στην αποτίμηση της οποίας οφείλουν να προσμετρηθούν κινήματα και καθεστώτα, απελευθερωτικές ιδέες και γκουλάγκ, η αντίσταση στον φασισμό και ο «τερατώδης χαμαιλέοντας» της Σοβιετικής Ενωσης.
Το απόν 1789
Από τον πρωτότυπο (και τον ελληνικό) τίτλο του βιβλίου του Τραβέρσο πιθανότατα θα αποκομίσει κανείς την εντύπωση ότι πρόκειται για συνολική διανοητική και πολιτισμική ιστορία της έννοιας της επανάστασης. Εκτός από σποραδικές αναφορές, όμως, η περίοδος 1776-1848 απουσιάζει από την ανάλυση. Στο επίκεντρο του προβληματισμού του ο συγγραφέας θέτει το λεγόμενο «τρίτο κύμα», το οποίο περιστρέφεται γύρω από τη Ρωσική Επανάσταση, τα προλεγόμενα και τον παγκόσμιο αντίκτυπό της, καθώς θεωρεί ότι αποτελεί το «σημείο μηδέν» των συζητήσεων για θεμελιώδη ριζική κοινωνική αλλαγή. Ναι, αλλά είναι το σημείο μηδέν της έννοιας της επανάστασης και, κατ’ επέκταση, της ίδιας της έννοιας της κοινωνικής μεταβολής; Πράγματι, είναι ο 20ός αιώνας αυτός που βρίσκεται πιο κοντά στη δική μας συλλογική μνήμη και βιωμένη εμπειρία και στη διάρκειά του «οι λέξεις «επανάσταση» και «κομμουνισμός» έγιναν σχεδόν συνώνυμες». Ωστόσο, σε μια πιο σαφή σύνδεση με την Εποχή των Επαναστάσεων θα συνηγορούσαν η γενεαλογία των ιδεών, η τελεολογία της Γαλλικής Επανάστασης που ο Καρλ Μαρξ κληροδότησε στους ηγέτες της Οκτωβριανής, η άμεση παρουσία του 1789 στο 1917: οι κάθε λογής επιτροπές και η Συντακτική Συνέλευση ήταν αντίγραφα των γαλλικών· ο φόβος της αντεπανάστασης και του «βοναπαρτισμού» διαρκής· οι Μπολσεβίκοι αποκαλούνταν από πολλούς «Ιακωβίνοι»· οι φιλελεύθεροι ήταν για τους Μπολσεβίκους «Γιρονδίνοι»· η «Μασσαλιώτιδα», με στίχους αναπροσαρμοσμένους για τους εργάτες, τους αγρότες, τους στρατιώτες, παιζόταν πριν από συνελεύσεις, διαδηλώσεις, συναυλίες, θεατρικά έργα.
Η ευρεία οπτική
Πέρα από τη δομική αυτή επιλογή, το έργο του Τραβέρσο είναι αναμφίβολα εξαιρετικά πλούσιο και απλώνεται σε ευρύτατα πεδία. Θεματικές όπως η εικονοκλαστική πλευρά της επανάστασης, βινιέτες όπως η ιστορία της παραγγελίας και εν συνεχεία της απόρριψης της τοιχογραφίας του μεξικανού ζωγράφου Ντιέγκο Ριβέρα «Ο άνθρωπος στο σταυροδρόμι» για το Ροκφέλερ Σέντερ της Νέας Υόρκης, πνευματικές διαδρομές γνωστών (ο ιστορικός Σ. Λ. Ρ. Τζέιμς από το Τρινιντάντ) και λιγότερο γνωστών διανοούμενων (η γαλλίδα σουρεαλίστρια, αντιπολιτευόμενη μαρξίστρια και ανοικτά ομοφυλόφιλη Κλοντ Καέν), η παγκόσμια οπτική που υιοθετείται, ανοίγουν διάπλατα τον ορίζοντα της επισκόπησης. Λογοτεχνικές, κινηματογραφικές και πολιτισμικές αναφορές, πλήθος εικονογραφικών τεκμηρίων δεν αποτελούν συνοδευτικό αλλά οργανικό μέρος της αφήγησης. Ως προς το πολιτικό αποτύπωμα της επαναστατικής αυτής παράδοσης ο Εντσο Τραβέρσο είναι σαφής: ο καταποντισμός του κομμουνισμού ως καθεστώτος συμπαρέσυρε τον κομμουνισμό ως ουτοπία (αλλά και τη σοσιαλδημοκρατία, αφήνοντας στη θέση της έναν «κεντροαριστερό φιλελευθερισμό»). Ο ίδιος διακρίνει σημεία ανασυγκρότησης ενός νέου «επαναστατικού φαντασιακού, ασυνεχούς, δημιουργικού, θρεμμένου από μνήμη αλλά ταυτόχρονα αποκομμένου από την ιστορία του 20ού αιώνα και δίχως μια κληρονομιά που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί». Για τη δημιουργία μιας νέας, παγκόσμιας Αριστεράς, όπως σημειώνει, είναι καίρια η «»διεργασία» αυτής της ιστορικής εμπειρίας». Το αν μπορεί όντως να προκύψει η «διάσωση του επαναστατικού πυρήνα του κομμουνισμού» μέσω αυτής είναι ένα ζήτημα που θα χρειαζόταν μια ξεχωριστή ανάλυση και ένα ολόκληρο, πολύ διαφορετικού χαρακτήρα βιβλίο.
