Σκεφτόμαστε, αποφασίζουμε, επικοινωνούμε και δημιουργούμε δεσμούς με βάση τις πεποιθήσεις μας, αυτά που πιστεύουμε. Οι πεποιθήσεις αρχίζουν να δημιουργούνται από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας και στη διάρκεια αναδιαμορφώνονται και αλλάζουν, αλλά πάντα καθορίζουν τη δράση μας. Πώς, όμως, αναπτύχθηκε αυτή η ικανότητα του ανθρώπου να αντλεί από τις εμπειρίες του, να τις συνδυάζει με τη φαντασία, να σκέπτεται πέρα από το εδώ και τώρα, να αναπτύσσει νέες νοητικές αναπαραστάσεις και να διαμορφώνει πεποιθήσεις;
Η απάντηση στο γιατί, το πώς και τι πιστεύουμε πρέπει να αναζητηθεί στην εξελικτική ιστορία του ανθρώπου, θεωρεί ο καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον Αγκουστίν Φουέντες. Αυτό κάνει ο ίδιος και η συναρπαστική ιστορία της εξέλιξης ξετυλίγεται στο σπουδαίο βιβλίο με τίτλο Γιατί πιστεύουμε (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου), στο οποίο η ικανότητά μας αυτή αποδεικνύεται ως κεντρικό και υλικό τμήμα του ανθρώπινου συστήματος.
Ο Φουέντες τονίζει ότι για να κατανοήσουμε την εξέλιξη ενός οργανισμού δεν αρκεί να γνωρίσουμε μόνο τη μορφή και τη συμπεριφορά του, αλλά και τον τρόπο που υπάρχει στον – και με τον – κόσμο, τον «ιδιαίτερο κόσμο» του και τον περίγυρό του, δηλαδή την οικοθέση (umwelt) του. Οι οικοθέσεις περιλαμβάνουν τον χώρο, το κλίμα, τις θρεπτικές ουσίες και τους φυσικούς και κοινωνικούς παράγοντες, είναι δυναμικές, οικοδομούνται, τροποποιούνται και καταστρέφονται μέσω των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των οργανισμών και του άμεσου περιβάλλοντος και αποτελούν το συνδετικό νήμα κάθε εξελικτικής ιστορίας. Στις αλληλεπιδράσεις του Homo με τον κόσμο και στα νοήματα που παράγονταν κάθε φορά οφείλεται και η επιτυχία του σημερινού Homo Sapiens.
Η διαμόρφωση των πεποιθήσεων
Στα 2 εκατομμύρια χρόνια της ιστορίας μας αναδύθηκαν βασικές διαδικασίες, ως μέρος της ανθρώπινης οικοθέσης, που συσχετίζονται με το γιατί πιστεύουμε. Η κατασκευή εργαλείων, η εξημέρωση ζώων και φυτών, η παροχή φροντίδας στους άλλους, ο έλεγχος της φωτιάς, η δημιουργία συμβολικών τεχνημάτων, η εξάπλωση του ανθρώπου σε όλον τον πλανήτη και η δημιουργία οικισμών και αργότερα πόλεων έθεσαν τα νευροβιολογικά, γνωστικά, κοινωνικά και οικολογικά θεμέλια της ικανότητας των ανθρώπινων ομάδων να πιστεύουν.
Ο συγγραφέας περιγράφει τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες ο άνθρωπος άρχισε να έχει κοινές πεποιθήσεις, να φαντάζεται νέες και υπερβατικές πραγματικότητες, να απεικονίζει πράγματα που δεν ήταν παρόντα και άλλα που δεν έτυχε ποτέ να βιώσει. Ισχυρές ενδείξεις αναπαραστατικής τέχνης φανερώνουν ότι θρησκευτικές πεποιθήσεις υπήρξαν πριν από τα επίσημα θρησκευτικά συστήματα.
Ο Φουέντες αναλύει, επίσης, το πώς από τις εξισωτικές δομές (μέχρι πριν από 12.000 χρόνια) οι ανθρώπινοι πληθυσμοί άρχισαν να αποθηκεύουν και να συσσωρεύουν αγαθά και να έχουν νέες πεποιθήσεις γύρω από την ιδιοκτησία.
Σε ό,τι αφορά τα συναισθήματα αγάπης, επισημαίνει ότι και αυτά σχετίζονται με την ανθρώπινη οικοθέση, γι’ αυτό και αγαπάμε με διαφορετικό τρόπο.
Στο εξαιρετικό αυτό βιβλίο, σε υποδειγματική μετάφραση του Θεόδωρου Παραδέλλη, διαπιστώνουμε ότι η ικανότητα του πιστεύειν εξελίχθηκε στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας και στην καρδιά του πώς πιστεύουμε βρίσκεται ο ανθρώπινος πολιτισμός, που αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης δράσης και συνάμα αυτό που τον διαμορφώνει. Αρα, μια κριτική ματιά στις πεποιθήσεις που καθιστούν δύσκολη τη ζωή μας μάλλον θα βοηθούσε στην καλυτέρευση του κόσμου.
Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
