Η ευρωκεντρική προσέγγιση της κουλτούρας (και κατ’ εξοχήν της λογοτεχνίας) για πολλά χρόνια μας εμπόδισε να εκτιμήσουμε, όπως τους αξίζει, τα έργα των μαύρων συγγραφέων από την Αφρική. Το αυξημένο ενδιαφέρον που παρουσιάζεται, ιδιαίτερα στον αγγλόφωνο κόσμο, ήταν επόμενο να επηρεάσει, ως ένα σημείο, και μια χώρα της περιφέρειας, όπως η δική μας. Εγιναν βέβαια προσπάθειες και κατά το παρελθόν, αλλά με πενιχρά, κατ’ ουσία, αποτελέσματα. Τα δύο μυθιστορήματα, λ.χ., του Νιγηριανού Τσινούα Ατσέμπε, γενάρχη της μεταπολεμικής λογοτεχνίας των μαύρων συγγραφέων από την Αφρική που εκδόθηκαν και στη χώρα μας πέρασαν σχεδόν απαρατήρητα – παρά τη μεγάλη φήμη του συγγραφέα διεθνώς.
Οι έλληνες εκδότες όμως δεν εγκαταλείπουν την προσπάθεια. Απόδειξη η πρόσφατη έκδοση του μυθιστορήματος Ο Διάβολος στον σταυρό (εκδ. Καστανιώτη) του κενυάτη πεζογράφου Νγκούγκι Γουά Θιόνγκο (γενν. 1938). Είναι το δεύτερο βιβλίο του που εκδίδεται στη γλώσσα μας, αρκετό ωστόσο για να αντιληφθεί ο αναγνώστης γιατί ο Θιόνγκο θεωρείται από πολλούς ως ο σημαντικότερος ζων αφρικανός συγγραφέας, σημαντικότερος ακόμη και από τον Αμπντουλραζάκ Γκούρνα, που τιμήθηκε το 2021 με το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας.
Η επιλογή της γλώσσας
Ο Ατσέμπε, ο οποίος θεωρούσε ότι το εμβληματικό Η καρδιά του σκότους του Τζόζεφ Κόνραντ είναι ρατσιστικό, προπαγάνδιζε την άποψη πως οι μαύροι συγγραφείς της Αφρικής θα έπρεπε να γράφουν στα αγγλικά, ώστε να απευθύνονται σε ένα πολύ ευρύτερο κοινό. Στα αγγλικά έγραφε ως το 1980 και ο Θιόνγκο, ώσπου εκείνη τη χρονιά, φυλακισμένος για τις πολιτικές του ιδέες και τη δριμύτατη κριτική που ασκούσε εναντίον του κενυατικού καθεστώτος, αποφάσισε πως εφεξής θα έγραφε στην γκικούγιου, τη μητρική του διάλεκτο. Και σε αυτήν έγραψε (σε χαρτί τουαλέτας) τον Διάβολο στον σταυρό, ένα από τα εμβληματικά του μυθιστορήματα. Για τον Θιόνγκο η γλώσσα είναι η ταυτότητα ενός λαού, που ορίζει το κοινωνικό, το αισθητικό και το ιστορικό περιεχόμενο μιας κοινωνίας, τον λόγο και το νόημα της ύπαρξής της και την ουσία της ελευθερίας. Και με αυτή την έννοια Ο Διάβολος στον σταυρό είναι ένα βαθύτατα πολιτικό βιβλίο γραμμένο de profundis (εκ βαθέων).
Κεντρικός χαρακτήρας του βιβλίου του είναι η Γουαρινγκά, μια εκπληκτική γυναικεία φυσιογνωμία που διαμορφώνει την προσωπικότητά της μέσα από τα βιώματα και τις εμπειρίες της. Είναι γυναίκα, είναι μαύρη, ον δευτέρας κατηγορίας στη μετα-αποικιακή κοινωνία, όπου το σύστημα της έχει ενσταλάξει από μικρή ηλικία ένα αίσθημα κατωτερότητας. Στην πρωτεύουσα, το Ναϊρόμπι, όπου εργάζεται, ο προϊστάμενός της θέλει να τη βιάσει, αλλά αυτή δεν υποκύπτει και την απολύει. Την εγκαταλείπει και ο φίλος της που πιστεύει ότι τον έχει απατήσει. Εκείνη τότε αποφασίζει να επιστρέψει στο χωριό των γονέων της.
Καθ’ οδόν συναντά και άλλους που κάνουν το ίδιο ταξίδι και τους ακολουθεί. Ενας τους την πείθει να πάει μαζί της και να παρακολουθήσει τη «Γιορτή του Διαβόλου» (ένα εκπληκτικό εύρημα του Θιόνγκο). Ο Διάβολος είναι ο νέος εκμεταλλευτής της Κένυας μετά την ανεξαρτησία της. Εκπροσωπεί τη νέα άρχουσα τάξη που μεταχειρίζεται τα ίδια μέσα με τους παλαιούς αποικιοκράτες, που συνοψίζονται σε δύο λέξεις: την κλοπή και τη ληστεία. Οι καινούργιοι εκμεταλλευτές συνεργάζονται με τους παλιούς και (με κλασικό τρόπο) ως όργανο επιβολής και καταπίεσης χρησιμοποιούν την αστυνομία.
Σατανικός διαγωνισμός
Ο Θιόνγκο αντιστρέφει σαρκαστικά τη βιβλική ιστορία της Σταύρωσης. Στη «Γιορτή του Διαβόλου» γίνεται ένας διαγωνισμός: Ποιος είναι καλύτερος κλέφτης ή ο πιο επιδέξιος ληστής που αρπάζει τη γη από τους χωρικούς και τους την πουλάει μετά; Οι χωρικοί ζητούν να φύγουν οι κλέφτες και καλούν την αστυνομία, όμως η αστυνομία, αντίθετα, επιτίθεται στους χωρικούς. Η Γουαρινγκά πέφτει να κοιμηθεί κάτω από ένα δέντρο και τότε βλέπει έναν εφιάλτη: τον Διάβολο να τον κατεβάζουν από τον σταυρό και οι οπαδοί του να πέφτουν στα πόδια του και να τον προσκυνούν.
Το πώς έπειτα από δύο χρόνια η Γουαρινγκά, μηχανικός πλέον, αποφασίζει να παντρευτεί, το πώς αυτή και ο Γκατουρία, ο μέλλων σύζυγός της, επισκέπτονται τη μητέρα της και παίρνουν τις ευλογίες της και το πώς αργότερα πηγαίνοντας στους δικούς του γονείς αυτή θα ανακαλύψει πως και εκείνοι ανήκαν σε αυτούς που είχε δει στη «Γιορτή του Διαβόλου» είναι ένα «διαβολικό» εύρημα με τεράστια συμβολική σημασία. Τι είναι ο Πλούσιος Γέρος, ο πατέρας του Γκατουρία; Τι της προτείνει και γιατί εκείνη του φυτεύει τρεις σφαίρες με το πιστόλι που βγάζει από την τσάντα της; Να τι λέει στον Γκατουρία η ίδια: «Εκεί μέσα είναι γονατισμένο ένα παράσιτο, ένας λεχρίτης, ένα σκαθάρι, ένας ψύλλος, ένας κοριός! Είναι το παράσιτο που ζει στα δέντρα της ζωής των άλλων!».
Πορτρέτο μιας χώρας
Η πλοκή του μυθιστορήματος είναι αδύνατον να συνοψιστεί και είναι με τέτοια μαστοριά ανεπτυγμένη που ο αναγνώστης αρχίζει να διαβάζει το βιβλίο και δεν θέλει να το αφήσει από τα χέρια του. Και το τέλος του σε μια απλή σκηνή συνοψίζει θαυμάσια τα όσα προηγήθηκαν. Ο Διάβολος στον σταυρό δεν είναι απλώς μια εξαιρετική ιστορία και μια θαυμάσια αφήγηση – όσο κι αν αυτό το τελευταίο είναι εκ των ων ουκ άνευ για την καλή πεζογραφία. Είναι και το πορτρέτο μιας χώρας που τη χειραγωγούν και την εκμεταλλεύονται οι ντόπιοι σε αγαστή συνεργασία με τους παλιούς δυνάστες της. Και λειτουργεί ως παράδειγμα για το τι συνέβη και στην υπόλοιπη Αφρική, όπου τα παλιά θύματα έγιναν οι νέοι θύτες.
Το βιβλίο γράφτηκε και εκδόθηκε πριν από τέσσερις και πλέον δεκαετίες, αλλά ολοκληρώνοντάς το αναρωτιέται κανείς: τι και πόσα ξέρουμε για τη Μαύρη Ηπειρο; Για τις κοινωνίες, τα μικρά και τα μεγάλα της δράματα, για τον πολιτισμό, την τεράστια ανθρωπιστική κρίση που ξεσπά κάθε λίγο και λιγάκι;
Αυτοεξόριστος στις ΗΠΑ
Ο Διάβολος στον σταυρό, μεταφρασμένο θαυμάσια από τη Σταυρούλα Αργυροπούλου, δεν είναι μόνο ένα εξαιρετικό μυθιστόρημα αλλά και πορτρέτο της Κένυας που το έχει συνθέσει ένας συγγραφέας ο οποίος αγαπά με πάθος τη χώρα του και κουβαλάει το δράμα και το τραύμα της ζώντας επί πολλά χρόνια σε καθεστώς αυτοεξορίας. Ο Νγκούγκι Γουά Θιόνγκο σήμερα ζει στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου είναι καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Αγγλικής Φιλολογίας και διευθυντής του Κέντρου Γραφής και Μετάφρασης στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (Ιρβάιν). Παραμένει εδώ και καιρό υποψήφιος για το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας.
