«Πότε θα κάμει/ Πότε θα κάμει ξαστεριά…»: Το παραδοσιακό τραγούδι που έγινε σύμβολο, σύνθημα και κάλεσμα, έτσι όπως το τραγούδησε ο Νίκος Ξυλούρης στα «Ριζίτικα» σε διασκευή και ενορχήστρωση του Γιάννη Μαρκόπουλου, τραγουδιέται ξανά και ξανά από τον θίασο στη σκηνή και αντηχεί δυνατά στο Θέατρο ΗΒΗ σε μία από τις τελικές πρόβες για την παράσταση «Νίκος Ξυλούρης – Ο Αρχάγγελος της Κρήτης».
Κεντρικό πρόσωπο, ο Αιμιλιανός Σταματάκης ανοίγει τα χέρια του σαν αετός πλαισιωμένος από τους συμπρωταγωνιστές του που τον ακολουθούν. Προβολές που περνούν από την οθόνη στο βάθος της σκηνής μας εισάγουν στο νόημα: από το σπίτι του Ψαρονίκου στην Κρήτη, στην Αθήνα και στη Λήδρα, τη μπουάτ όπου τραγουδούσε, κατόπιν στο στούντιο Columbia του Τάκη Λαμπρόπουλου όπου ηχογραφούσε, οι φωτογραφίες ζωντανεύουν αναμνήσεις που κουβαλούν ένα ατόφιο κομμάτι της ελληνικής ιστορίας.
Ο «Αρχάγγελος της Κρήτης», όπως αποκαλείτο ο Ψαρονίκος, ζωντανεύει για πρώτη φορά θεατρικά, μέσα από μια παράσταση που συνδυάζει ζωντανή μουσική, αδημοσίευτες φωτογραφίες, ηχητικά ντοκουμέντα και αφήγηση. Μια βιωματική εμπειρία, δηλαδή, που συνοδεύεται από μια έκθεση στο φουαγιέ του θεάτρου – το κοινό θα έχει, για παράδειγμα, την ευκαιρία να δει από κοντά τη λύρα του Νίκου Ξυλούρη και τη στολή του από το «Μεγάλο μας τσίρκο».
Ο Αιμιλιανός Σταματάκης δοκιμάζει τη λύρα του και τον ήχο στη σκηνή. Φωτογραφία: Νίκος Κόκκας
Ακούστε το podcast του Βήματος
Η εισαγωγή στη ζωή και την ιστορία του θα γίνει με τον πιο ονειρικό τρόπο, εκκινώντας από το 1944 όταν κάηκε το χωριό του από τα κατοχικά στρατεύματα, μέσα από την αφήγηση επί σκηνής της Άλκηστις Πρωτοψάλτη, που πορεύτηκε μαζί του στα πρώτα βήματα της καριέρας της: μια ολιγόλεπτη ταινία, διάρκειας περίπου 15 λεπτών, σκηνοθετημένη από τον Νικορέστη Χανιωτάκη, με γκεστ εμφανίσεις από τους Πέγκυ Τρικαλιώτη, Θανάση Κουρλαμπά και Άρη Λεμπεσόπουλο, θα αναβιώσει την παιδική του ηλικία και την πρώτη του επαφή με τη μουσική και το τραγούδι. Η Άλκηστις Πρωτοψάλτη είναι εκείνη που σηκώνει τη διπλή ευθύνη στην παράσταση της αφηγήτριας αλλά και της ερμηνείας της συντρόφου του Ξυλούρη, Ουρανίας, μετά τον θάνατό του.
Αγοράστε εισιτήρια για την παράσταση «Νίκος Ξυλούρης – Ο Αρχάγγελος της Κρήτης» από το tickets.in.gr
Παρά την πολυπρισματική ματιά της αφήγησης και τον απαιτητικό συνδυασμό των 20 και πάνω τραγουδιών, τις γρήγορες εναλλαγές στα σκηνικά και την ενορχήστρωση κάθε λεπτομέρειας που απαιτεί μια multimedia μουσική παράσταση, ο σκηνοθέτης της (και πρόσφατα νέος καλλιτεχνικός διευθυντής του ΔΗΠΕΤΕ Κρήτης) Νικορέστης Χανιωτάκης, παραμένει ψύχραιμος.
«Η πραγματική ευθύνη ήταν –και είναι– το ότι άνθρωποι που έζησαν τον Νίκο, που του στάθηκαν και τους στάθηκε, θα καθίσουν στο θέατρο και θα δουν τη ζωή τους επί σκηνής». Νικορέστης Χανιωτάκης
«Η μεγαλύτερη δυσκολία σε αυτό το εγχείρημα δεν ήταν η σκηνική υλοποίηση ή η έρευνα που προηγήθηκε· αυτή είναι η δουλειά μας. Η πραγματική ευθύνη ήταν –και είναι– το ότι άνθρωποι που έζησαν τον Νίκο, που του στάθηκαν και τους στάθηκε, θα καθίσουν στο θέατρο και θα δουν τη ζωή τους επί σκηνής. Είναι σαν να ετοιμάζεις ένα τραπέζι για τους πιο αγαπημένους σου ανθρώπους και να εύχεσαι να τους αρέσει το φαγητό», περιγράφει ο Χανιωτάκης.
Ο Νικορέστης Χανιωτάκης σκηνοθετεί την παράσταση για τη ζωή του Νίκου Ξυλούρη. Φωτογραφία: Νίκος Κόκκας
Ποιος άνεμος έφερε αυτό το έργο στο Θέατρο Ήβη, λοιπόν; «Η παράσταση για τον Νίκο Ξυλούρη γεννήθηκε από μια βαθιά, σχεδόν οικογενειακή ανάγκη», μας λέει.
«Πριν πέντε χρόνια, σε μια συζήτηση με τη μητέρα μου, τη φιλόλογο και συγγραφέα Ζαχαρένια Πετράκη, νιώσαμε πως ο Ξυλούρης, η φωνή με την οποία μεγάλωσαν οι γονείς και οι παππούδες μας, άξιζε ένα θεατρικό έργο που θα μετέφερε την κληρονομιά του στις επόμενες γενιές. Εκείνη ξεκίνησε την έρευνα και τη συγγραφή, και μετά από μια χρονική περίοδο δουλειάς το κείμενο ολοκληρώθηκε.
Η πρώτη μας κίνηση ήταν να συναντήσουμε την Ουρανία και τη Ρηνιώ Ξυλούρη. Μας άνοιξαν την αγκαλιά τους, μας εμπιστεύτηκαν υλικό, μαρτυρίες και προσωπικές μνήμες, και ουσιαστικά έγιναν συνδημιουργοί της παράστασης. Χάρη σε αυτές, το έργο απέκτησε ψυχή. Μετά ξεκίνησε η προσπάθεια υλοποίησης του, να μιλήσουμε με παραγωγούς, με συντελεστές και φτάσαμε σε συνεργασία με τον Διονύση Παναγιωτάκη και τη Stages Network για το θεατρικό έργο. Ακολούθησε η συγκρότηση της ομάδας», συμπληρώνει.
Η Έλενα Γεροδήμου καθοδηγεί τον Γιώργο Φλωράτο στις πρόβες του «Νίκος Ξυλούρης – Ο Αρχάγγελος της Κρήτης». Φωτογραφία: Νίκος Κόκκας
Με οδηγό τις αφηγήσεις της συντρόφου του, Ουρανίας Ξυλούρη, και άξονα τα τραγούδια που σημάδεψαν μια ολόκληρη εποχή, η παράσταση ακολουθεί τα βήματα του «Αηδονιού της Κρήτης» από τα παιδικά του χρόνια στα Ανώγεια, στη σκιά της Κατοχής, έως τη θριαμβευτική του παρουσία στη δισκογραφία και στις αθηναϊκές μπουάτ της δεκαετίας του ’70 και τον πρόωρο θάνατο του, σε ηλικία μόλις 44 ετών από καρκίνο.
Μιλώντας σε προσωπικό τόνο, ο Χανιωτάκης σημειώνει ότι επιθυμεί να γνωρίσει τον Ξυλούρη στους νέους που δεν τον ξέρουν. «Ο Ξυλούρης για μένα είναι η Κρήτη, το φως. Όπως μου είπε ο Σταύρος Ξαρχάκος, ήταν ένας αμόλυντος, ανυπότακτος άνθρωπος, που έβαζε πάνω από όλα τη φιλία και την αγάπη. Γι’ αυτό θέλω η παράσταση να γίνει μια γέφυρα προς τις νεότερες γενιές, που συχνά αγνοούν τη μουσική κληρονομιά μας. Θέλω να τους γνωρίσω αυτή τη σπουδαία ψυχή, να τους θυμίσω ότι υπήρξαν άνθρωποι που πάλεψαν για ιδανικά, για δικαιοσύνη, για ελευθερία», λέει ο σκηνοθέτης.
«Ο Νίκος Ξυλούρης είναι από τους λίγους ανθρώπους που έχει υπάρξει ως εικόνισμα σε πολλά σπίτια, κυρίως της Κρήτης. Πόσοι Έλληνες μπορούν να πουν ότι το έχουν καταφέρει αυτό στη ζωή τους και δεν είναι πολιτικοί;». Αιμιλιανός Σταματάκης
Ο Αιμιλιανός Σταματάκης, με καταγωγή από την Εύβοια, απόφοιτος της δραματικής σχολής του Ωδείου Αθηνών με εμπειρία στο τραγούδι και τον χορό, έχει βυθιστεί στο έργο του Ξυλούρη εδώ και έξι μήνες για να τον ερμηνεύσει. «Ο Νίκος Ξυλούρης είναι από τους λίγους ανθρώπους που έχει υπάρξει ως εικόνισμα σε πολλά σπίτια, κυρίως της Κρήτης. Πόσοι Έλληνες μπορούν να πουν ότι το έχουν καταφέρει αυτό στη ζωή τους και δεν είναι πολιτικοί;», αναρωτιέται χαμογελώντας.
Τον Ψαρονίκο τον ήξερε ως ένα παιδί που από μικρή ηλικία έπαιρνε την κιθάρα του και έπαιζε σε παρέες και σε φίλους: «Από τότε κιόλας τραγουδούσα τραγούδια του. Υπήρχε πάντοτε ως άκουσμα αυτή η ξεχωριστή χροιά και με σαγήνευε, όπως θα μπορούσε να με σαγηνεύσει και ο Φρέντι Μέρκιουρι ως κάτι ιδιαίτερο, αλλά δεν είχα καμία συγκεκριμένη ουσιαστική σύνδεση μαζί του. Τώρα συνέβη αυτό μετά την πολύ τιμητική πρόταση του Νικορέστη για την παράσταση και τον τελευταίο μισό χρόνο, θα έλεγα ότι έχω παντρευτεί το έργο του Νίκου Ξυλούρη. Έχω μπει στη διαδικασία να μάθω λύρα, όχι γιατί θα μπορέσω σε λίγο χρόνο να γίνω λυράρης, αλλά γιατί θα βουτήξω περισσότερο μέσα στον κόσμο του. Γιατί ακόμα και η φωνή του είναι μια πολύ όμορφη μίμηση της λύρας με έναν τρόπο που είναι και η φωνή του γάργαρη, με τον ίδιο τρόπο που κάνει τις τρίλιες και τα γυρίσματα η λύρα».
Αιμιλιανός Σταματάκης, Φωτογραφία: Νίκος Κόκκας
Λίγο πριν μιλήσουμε, ο Σταματάκης επισημαίνει από σκηνής ότι όλο το θέατρο θα ακολουθεί ρυθμικά τους ερμηνευτές, τραγουδώντας την «Ξαστεριά». Η στάση ζωής του Ξυλούρη και ο λόγος του παραμένουν επίκαιρα. Ενωσε τις φωνές των φοιτητών στην ιστορική συναυλία του Συλλόγου Κρητών στο γήπεδο του Σπόρτινγκ και στην εξέγερση του Πολυτεχνείου.«Tι και αν έχει πεθάνει o Ξυλούρης πάνω από 40 χρόνια, ο κόσμος διψά να απελευθερωθεί από ότι τον φυλακίζει, όποια κι αν είναι η εποχή», μας λέει ο Σταματάκης.
«Το ζήτημα με αυτόν τον άνθρωπο είναι ότι πέρα από τα τραγούδια του και την τέχνη του, υπήρξε ένας καλλιτέχνης που συμβόλιζε ψυχικά την ελευθερία, χωρίς να τον νοιάζουν ούτε τα κόμματα, ούτε τα κυκλώματα. Το μόνο που τον ένοιαζε ήταν να πετάει ψηλά σαν τον αετό. Υπό αυτή την έννοια δεν μπορεί να μην εμπνευστεί κάποιος από αυτόν, είτε είναι σε προσωπικό είτε σε φιλοσοφικό επίπεδο. Η μοίρα τον πήρε από τη ζωή τόσο γρήγορα κι αυτό ήταν τραγικό. Δεν γίνεται να μη σε συγκινήσει το πόσο ανάγκη είχαν το φως του οι άνθρωποι γύρω του. Δυνάμωνε τη φωνή του και τα πλήθη ξεσηκώνονταν…».
«Το να υποδύομαι τον πατέρα του Νίκου Ξυλούρη είναι για μένα πηγή βαθιάς χαράς και συγκίνησης, γιατί με τον Νίκο δεν ήμασταν μόνο συγχωριανοί από τα Ανώγεια αλλά ήταν και ξάδερφος της μητέρας μου». Μιχάλης Αεράκης
Ο Νίκος έχει φύγει από τη ζωή εδώ και 45 χρόνια αλλά παραμένει αναντικατάστατος, θα πει και ο Μιχάλης Αεράκης, που στην παράσταση υποδύεται τον πατέρα του Νίκου Ξυλούρη. Στην πραγματικότητα είναι συγγενής του.
Μιχάλης Αεράκης, Φωτογραφία: Νίκος Κόκκας
Το θέατρο, που ο Αεράκης αποφεύγει λόγω της δουλειάς του στην τηλεόραση, φέτος του «χτύπησε την πόρτα» με έναν πολύ προσωπικό τόνο: «Το να υποδύομαι τον πατέρα του Νίκου Ξυλούρη είναι για μένα πηγή βαθιάς χαράς και συγκίνησης, γιατί με τον Νίκο δεν ήμασταν μόνο συγχωριανοί από τα Ανώγεια αλλά ήταν και ξάδερφος της μητέρας μου. Έτσι, όλη αυτή η συμμετοχή μου στην παράσταση δεν είναι μια απλή θεατρική διαδικασία, αλλά ένα προσωπικό ταξίδι μνήμης. Από παιδί, οι πρώτοι ήχοι λύρας που άκουσα ήταν του Πασπαράκη και του Νίκου.
Όταν μετακομίσαμε στο Ηράκλειο, τον έβλεπα να κάνει τα πρώτα του επαγγελματικά βήματα στον Ερωτόκριτο, το κρητικό κέντρο του θείου μου, όπου δούλευα σερβιτοράκι ανάμεσα στα πόδια των μεγάλων. Αργότερα, στην Αθήνα, σχεδόν κάθε βράδυ βρισκόμουν στη Λήδρα όπου τραγουδούσε. Μετά την παράσταση με κέρναγε μια μακαρονάδα στη Σόνια στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, όπου σύχναζαν όλοι οι καλλιτέχνες. Ο Νίκος ήταν η προσωποποίηση της ευγένειας, ένας ευγενής, ταπεινός άνθρωπος. Δεν του άρεσαν τα πολλά πολλά, ήξερε τι είχε μέσα του, αλλά δεν ήθελε να το εκδηλώνει. Έλεγε, άσε τους άλλους να μιλούν, εγώ ίντα να πω.»
Μέμος Μπεγνής και Ξανθή Γεωργίου. Φωτογραφία: Νίκος Κόκκας
Στη σκηνή του Θεάτρου ΗΒΗ, θα αναβιώσουν και άλλοι καλλιτέχνες που συμπορεύτηκαν με τον Ξυλούρη, όπως η Τζένη Καρέζη, ο Κώστας Καζάκος, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης και οι Ξαρχάκος και Λεοντής, που προαναφέραμε. Μεταξύ άλλων θα δούμε τον Μέμο Μπεγνή, έμπειρο «δρομέα» μουσικών παραστάσεων, ως μουσικό παραγωγό Τάκη Λαμπρόπουλο καθώς και ως ουδέτερο πρόσωπο μέχρι το τέλος της παράστασης να ερμηνεύει τραγούδια του Ξυλούρη. Μαζί με την Ξανθή Γεωργίου, που υποδύεται την «τσιμπημένη» μαζί του, γραμματέα του, είναι το «comic relief» της δραματουργίας.
Ο Μέμος Μπεγνής στο Θέατρο Ήβη. Πίσω, ο Νίκος Γκέλια. Φωτογραφία: Νίκος Κόκκας
Ο Λαμπρόπουλος, εμβληματική μορφή της μουσικής βιομηχανίας με την δημοφιλή «φωνογραφική» εταιρεία στην πιάτσα, ήταν ο άνθρωπος που ανακάλυψε τον Νίκο Ξυλούρη τη δεκαετία του ’60, όταν τον ηχογράφησε σε κασέτα ένας φίλος του που τον άκουσε να τραγουδά σε γάμο στα Ανώγεια. «Χάρη σε εκείνον», σχολιάζει ο Μπεγνής, «ο Ξυλούρης αναδείχθηκε μέσα από τις συνεργασίες του με συνθέτες όπως ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Γιάννης Μαρκόπουλος και ο Χρήστος Λεοντής».
«Τον θυμάμαι από παιδί κυρίως μέσα από τον ρεμπέτη στην κουλτούρα, παππού μου, που τον αγαπούσε. Οταν πέθανε ήμουν 6 ετών και είχε γίνει μεγάλος ντόρος». Μέμος Μπεγνής
Για τον ηθοποιό που πρωτάκουσε το όνομα «Ξυλούρης» στην τρυφερή ηλικία των 6 ετών, το καλλιτεχνικό ανάστημα του Ψαρονίκου έρχεται σήμερα να υπενθυμίσει αξίες και ιδανικά σε μια νέα γενιά που επιθυμεί να κατακτήσει υλικά αγαθά ενώ πάσχει από έλλειψη παιδείας: «Τον θυμάμαι από παιδί κυρίως μέσα από τον ρεμπέτη στην κουλτούρα, παππού μου, που τον αγαπούσε. Οταν πέθανε ήμουν 6 ετών και είχε γίνει μεγάλος ντόρος. Ήταν ένας τεράστιος καλλιτέχνης, σύμβολο δικαιοσύνης και ελευθερίας από τη στιγμή που βρέθηκε μέσα στο Πολυτεχνείο εμψυχώντας τους νέους. Πιστεύω ότι η παράσταση μπορεί σήμερα να υπενθυμίσει στα νέα παιδιά την αξία της διεκδίκησης ενός απώτερου ιδανικού αλλά και ότι τα αγαθά κόποις κτώνται. Αν ο Ξυλούρης δεν ήταν «κομματικός» αλλά υπέρμαχος του δικαίου, αυτό είναι μια στάση ζωής που αξίζει να προβληθεί ξανά.»
«Έχοντας κρητικές ρίζες που τιμούμε οικογενειακώς, πάντα ένιωθα τη δύναμη της φωνής του.» Ελευθερία Πάλλα
Η Ελευθερία Πάλλα, αν και νεότατη, γνωρίζει πολύ καλά τον Ξυλούρη και την παρακαταθήκη του. Τον έμαθε από τη γιαγιά της που έφυγε στα 14 της από την Κρήτη. «Έχοντας κρητικές ρίζες που τιμούμε οικογενειακώς, πάντα ένιωθα τη δύναμη της φωνής του», μας λέει η ηθοποιός που υποδύεται την Ουρανία Ξυλούρη σε νεαρή ηλικία.
Η Ελευθερία Πάλλα στο Θέατρο Ηβη. Υποδύεται την Ουρανία Ξυλούρη σε νεαρή ηλικία στην παράσταση «Νίκος Ξυλούρης – Ο Αρχάγγελος της Κρήτης». Φωτογραφία: Νίκος Κόκκας
«Την προσέγγισα κυρίως μέσα από το κείμενο και την έρευνα για τη ζωή της, ενώ είχα την τύχη να τη συναντήσω από κοντά και να αντλήσω στοιχεία της προσωπικότητάς της. Νιώθω μεγάλη την ευθύνη γιατί δεν πρόκειται για έναν ρόλο φτιαγμένο για τις ανάγκες ενός έργου, αλλά για έναν άνθρωπο που είναι εν ζωή», σημειώνει η Ελευθερία Πάλλα. «Αυτό που με συγκινεί στην ιστορία της Ουρανίας είναι πως στάθηκε δίπλα στον Νίκο Ξυλούρη: στήριγμα, αγκαλιά και ενέργεια δύναμης, μια παρουσία που έμενε και μένει σταθερή μέσα στον χρόνο».
Ρωτάμε τον Νικορέστη Χανιωτάκη, σκηνοθέτη των επιτυχιών στις σκηνές των Αθηναϊκών Θεάτρων, ποια είναι τα στοιχεία που επιθυμεί να έχει μέσα σε κάθε του παράσταση σήμερα; «Μέσα σε μια εποχή βίας, μικρής και μεγάλης, η ανάγκη για έργα που μιλούν για ανθρωπιά και πνευματικότητα είναι μεγαλύτερη από ποτέ. Δεν αλλάζει ο κόσμος με λόγια· αλλάζει με καθημερινές πράξεις ειρήνης», απαντά. «Ο Ξυλούρης αυτό που μας άφησε είναι ένα αποτύπωμα φωτός και αυτό θέλω να τιμήσω».
Στο τέλος, μας ενώνει όλους η συγκίνηση: «Όπως λέει και ο Νίκος, πρέπει να γινόμαστε «ένα». Οποιοδήποτε έργο σύγχρονο, κλασικό, ελληνικό, ξένο και να ανεβάσουμε, επιδιώκω την συγκίνηση, να κινηθούμε μαζί – αυτό το «μαζί» είναι μεγάλη υπόθεση».
INFO Η παράσταση «Νίκος Ξυλούρης – Ο Αρχάγγελος της Κρήτης» κάνει πρεμιέρα στο Θέατρο Ήβη στις 3 Δεκεμβρίου.
Αγοράστε εισιτήρια για την παράσταση «Νίκος Ξυλούρης – Ο Αρχάγγελος της Κρήτης» από το tickets.in.gr
