«…Με ολίγα λόγια, οσάκις η ανθρωπίνη φύσις ωθείται εις το να πράξη κάτι, το οποίον ζωηρώς επιθυμεί ούτε η αυστηρότης των νόμων, ούτε άλλος κανείς φόβος ημπορεί να την αποτρέψη, και είναι πολύ ανόητος εκείνος που πιστεύει το  εναντίον».[1]

———

Η πρόληψη της εγκληματικότητας είναι ένα ευρύ πεδίο μελέτης, σχεδιασμού και εφαρμογής μέτρων για τον περιορισμό της παραβατικής συμπεριφοράς και μείωσης της θυματοποίησης των πολιτών. Απαιτείται λοιπόν έρευνα κατ’ αρχήν για το ποιοι παράγοντες είναι εκείνοι που οδηγούν σε κάθε περίπτωση στο έγκλημα. Το ερευνητικό πεδίο είναι πάρα πολύ ευρύ, αλλά αποτελεί πεδίο δόξης λαμπρό για τους ερευνητές, τους επιστήμονες που ασχολούνται με την αντεγκληματική πολιτική και για την ίδια την πολιτεία για την οποία ο περιορισμός της εγκληματικής δράσης είναι κοινωνική απαίτηση που αφορά στη βελτίωση της καθημερινότητας του πολίτη.

Υπάρχουν διάφορα είδη και βαθμοί πρόληψης, η ποινική πρόληψη η οποία περιλαμβάνει τη γενική και ειδική, η στοχευμένη πληθυσμιακά πρόληψη, η εξειδικευμένη, η περιστασιακή, η κοινωνική.

Η κοινωνική πρόληψη είναι κατά την άποψη του γράφοντος από τις πιο σημαντικές. Εστιάζει στην άμβλυνση της ανέχειας, της απαιδευσιάς και της ανεργίας. Στο βαθμό που οι εγκληματίες στρατολογούνται από περιβάλλοντα με φτώχια, με ανεργία, με έλλειψη προοπτικών για τους νέους, με ελλιπή παιδεία, δηλαδή όπου κυριαρχούν παράγοντες διακινδύνευσης, η αποτελεσματική διαχείριση αυτών των κοινωνικών προβλημάτων είναι δυνατό να μειώσει την εγκληματικότητα.[2]

Αξίζει επίσης να τονίσουμε ότι ουσιαστική αντεγκληματική προληπτική πολιτική ασκείται κυρίως μέχρι τα 7 – 8 χρόνια, ήτοι από την οικογένεια και το σχολείο, τους δύο βασικούς φορείς κοινωνικοποίησης, στην τρυφερή εκείνη ηλικία που διαμορφώνεται ο χαρακτήρας του ατόμου.[3] Δεν είναι τυχαίο που στο Παλέρμο της Ιταλίας, 25.000 παιδιά ετησίως συμμετέχουν σε σχετικά εκπαιδευτικά προγράμματα. Ο σκοπός είναι να αλλάξουν τα στερεότυπα που επιτρέπουν στη μαφία να ακμάζει.[4] Παρόμοιες πρωτοβουλίες έχουν ληφθεί και στο Χονγκ-Κονγκ.[5]

Μόνο επενδύοντας στην παιδεία και στην κοινωνική πρόληψη μπορούμε να έχουμε ένα ουσιαστικό αποτέλεσμα στην αντιμετώπιση της εγκληματικότητας, χωρίς να παραγνωρίζουμε τις άλλες μορφές πρόληψης.

Η ανεργία, η φτώχια, η έλλειψη θεσμών, η δυσλειτουργική και καθυστερημένη απονομή δικαιοσύνης, η διαφθορά, είναι από τους βασικότερους παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψιν για την χάραξη μιας ουσιαστικής αντεγκληματικής πολιτικής ιδιαίτερα για την αντιμετώπιση σοβαρών μορφών εγκληματικής δράσης. Αν δεν αντιμετωπιστεί η διαφθορά, κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα δε θα μπορεί να επέλθει στην αντιμετώπιση των εγκληματικών αυτών μορφών.

Η αξιοποίηση επίσης και  ευρύτερων μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου που διαθέτουν μεγάλη ποικιλία τεχνικών και μεθόδων με προεξάρχουσα την χρήση τεχνικών για την ανάπτυξη κοινωνικού κεφαλαίου, μπορεί να αποδώσει τα μέγιστα.

Ορισμένοι θα ισχυριστούν ότι η κοινωνική πρόληψη κοστίζει. Μα η μείωση της ανεργίας, η μόρφωση, η παροχή παιδείας και ασφάλειας δεν είναι θεμελιώδη συστατικά ενός κράτους πρόνοιας; Αυτό δεν είναι το νόημα και του κοινωνικού συμβολαίου; Και τελικά δεν κοστίζει τόσο, το αντίθετο μάλιστα. Η επένδυση στην πρόληψη είναι και αποδοτική, ενώ οι περισσότερες μορφές πρόληψης έχουν μικρότερο οικονομικό και κοινωνικό κόστος από την ποινική καταστολή και την εμπλοκή στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης. Μελέτη ανάλυσης κόστους στις ΗΠΑ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι κάθε δολάριο που δαπανάται για την εκπαίδευση εγκλείστων επιστρέφεται εις διπλούν στον φορολογούμενο.[6]

Ούτως ή άλλως η μείωση της ανεργίας, η παιδεία, η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου είναι επιθυμητές πολιτικές. Η κοινωνική πρόληψη και προστατεύει λοιπόν αλλά και πραγματώνει τα ατομικά δικαιώματα. Αν υφίστανται δε παραβιάσεις των ατομικών δικαιωμάτων με άλλου τύπου προληπτικές πολιτικές πρέπει να προσαρμόζονται οι πολιτικές αυτές στη συνταγματική τάξη και όχι το ανάποδο δηλαδή να προσαρμόζονται τα ατομικά δικαιώματα στις απαιτήσεις μιας αποτελεσματικής πρόληψης, πολιτική απαράδεκτη σε ένα κράτος δικαίου, διότι τότε θα υπήρχε ο κίνδυνος της καθιέρωσης, όπως εύστοχα αναφέρει η Σπινέλλη, μιας «πρόληψης του εχθρού» κατά το «ποινικό δίκαιο του εχθρού» που αναφέρει ο Jacobs.[7]

*Ο Γεώργιος  Χλούπης είναι Επίκουρος καθηγητής Ποινικού Δικαίου και Αντεγκληματικής Πολιτικής Νομικής Σχολής Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου.

[1] Θουκυδιδης, Ιστορίαι, βιβλιον γ, μετάφραση Ελευθέριου Βενιζέλου.

[2] Κ.Δ. Σπινέλλη «Η πρόληψη της εγκληματικότητας στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες. Φραγμός ή προστασία των ατομικών δικαιωμάτων;», στον Τ.Τ. για το Καθηγητή Ι. Φαρσεδάκη, τόμος ΙΙ, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, σελ.1616.

[3] Βλ. επίσης ΕΠΑΝΟΔΟΣ πρακτικά 2ου ετήσιου συνεδρίου με θέμα: «Η κοινωνική επανένταξη ανηλίκων και νεαρών παραβατών», ερευνητική έκθεση ΙΙ στο πλαίσιο του έργου: «Το φαινόμενο της υποτροπής στην Ελλάδα: Εμπειρικά δεδομένα και κατευθύνσεις για την αντεγκληματική πολιτική και την κοινωνική επανένταξη», επιστημονική ευθύνη, Χριστίνα Ζαραφωνίτου, Αθήνα, εκδόσεις Διόνικος, 2019, σελ. 177, 178.

[4] Χλούπης Γ. Συμμετοχή στον τόμο «Οργανωμένο Έγκλημα», επιμέλεια Δημήτρης Ζιούβας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Κέντρο Ποινικών Επιστημών, Ευρωπαϊκές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, μελέτη με τίτλο: «Υπερεθνική οργανωμένη εγκληματικότητα – Εννοιολογική οριοθέτηση και ποινικοδογματικοί προβληματισμοί, Αθήνα, 2021,σελ.190, 191.

[5] Roy Godson – Phil Williams “Strengthening Cooperation Against Transnational Crime: Elements of A Strategic Approach”, International Conference on “Responding to the Challenges of Transnational Crime”, Aosta Valley, Italy, 25-27 September 1998, σελ. 35.

[6] Τσιλίκης Χ. – Γάκου Ε.Μ. «Κοινωνική επιχειρηματικότητα και σωφρονιστική. Προτεινόμενο μοντέλο εργασιακής επανένταξης έγκλειστων και αποφυλακισμένων στην Ελλάδα», Κοινωνική Πολιτική, 9, σελ. 107.

[7] Κ.Δ. Σπινέλλη «Η πρόληψη της εγκληματικότητας στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες. Φραγμός ή προστασία των ατομικών δικαιωμάτων;», στον Τ.Τ. για το Καθηγητή Ι. Φαρσεδάκη, τόμος ΙΙ, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, σελ.16124 και Χλούπης Γ. συμμετοχή στον τόμο «The Aims of Punishment. Theorietical, International and Law Comparative Approaches» edited by Charis Papacharalambous, Sakkoulas Publications – Nomos Verlagsgesellschaft, Athens – Baden Baden, 2020, μελέτη με τίτλο: «Organized Criminal Action and Riskiness. Security and Insecurity. The Limits Imposed by the Protection of Human Rights and the Extent to which the Purposes of the Penalty Are Being Served in the Context of Counter – Measures», p. 167-184.