Έλλη Αλεξίου - Τα βιώματα πίσω από την πένα

Με έμφαση στον άνθρωπο, τα διηγήματα της Ελλης Αλεξίου, που επανεκδί- δονται σε έναν τόμο, φωτίζουν σημαντικά ιστορικά γεγονότα του 20ού αιώνα μέσα από την προσωπική εμπειρία μιας λογίας και αγωνίστριας

Δασκάλα επί δεκαετίες, ενταγμένη στην Αριστερά, στο ΚΚΕ από το 1928, λόγος για τον οποίο υπέστη διώξεις και φυλακίσεις από το καθεστώς Μεταξά, με αντιστασιακή δράση στην Κατοχή, η Ελλη Αλεξίου (1894-1988) γεννήθηκε στο Ηράκλειο, στο πνευματικά ερεθιστικό περιβάλλον της οικογένειας του λογίου, δημοσιογράφου και εκδότη Στυλιανού Αλεξίου. Αδελφός της ο σονετογράφος και λόγιος Λευτέρης Αλεξίου και αδελφή της η Γαλάτεια Αλεξίου, μετέπειτα σύζυγος του Νίκου Καζαντζάκη, μέσω της οποίας ήρθε σε επαφή στην Αθήνα με τη συντροφιά των λογοτεχνών της Δεξαμενής, τον Γιάννη Βλαχογιάννη, τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη, τον Αντώνη Τραυλαντώνη, τον Κώστα Βάρναλη, τον Μάρκο Αυγέρη (δεύτερο σύζυγο της Γαλάτειας), τη Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, τη Λιλίκα Νάκου.

Στο περιβάλλον αυτό, και με παρότρυνση του τότε συζύγου της, πεζογράφου και μεταφραστή Βάσου Δασκαλάκη, η Ελλη θα δημοσιεύσει το 1923 το πρώτο της διήγημα, «Ο Φραντζέσκος», στο περιοδικό «Φιλική Εταιρία» του Φώτη Κόντογλου, με το ψευδώνυμο Ελλη Β. Κληροδέτη. Η κριτική της εποχής θα παρατηρήσει ότι παρουσιάζεται ήδη ως ώριμη συγγραφέας – και σύμφωνη είναι και η γνώμη του σημερινού αναγνώστη. Το διήγημα θα ενταχθεί αργότερα στη συλλογή Σκληροί αγώνες για μικρή ζωή (1931), που θα την ακολουθήσουν αρκετές συλλογές διηγημάτων, μυθιστορήματα, θεατρικά, παιδικά, το αυτοβιογραφικό Από πολύ κοντά (1978), μια βιογραφία και μελετήματα για τον Καζαντζάκη, λογοτεχνικές ανθολογίες και μεταφράσεις. Τα Απαντά της, σε 23 τόμους, άρχισαν να κυκλοφορούν στα τέλη της δεκαετίας του 1970 από τις εκδόσεις Καστανιώτη, που συγκεντρώνουν τώρα, σε έναν τόμο, όλα τα διηγήματά της από το 1923 ως το 1983.

Βιωματική αφετηρία

Στη διηγηματογραφία της Αλεξίου η αφετηρία είναι κατ’ εξοχήν βιωματική. Τα κείμενά της εμπνέονται από τις εμπειρίες της δασκάλας στο σχολείο, τροφοδοτούνται από τους ιδεολογικούς προβληματισμούς του κόμματος και στρέφουν τη ματιά σε περιστατικά της καθημερινότητας που αναδεικνύουν με ρεαλισμό τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες διαβιούν τα λαϊκά στρώματα στην προπολεμική και μεταπολεμική Αθήνα αλλά και στις λαϊκές συνοικίες του Παρισιού, όπου έζησε η Αλεξίου, μετά τον πόλεμο, ως μία από τους αριστερούς διανοουμένους που κατέφυγαν στο Παρίσι, το 1945, με το «Ματαρόα» ως υπότροφοι της γαλλικής κυβέρνησης.

Αποκαλυπτική της ματιάς, των ευαισθησιών και των εκφραστικών δυνατοτήτων της συγγραφέως είναι ήδη η περιγραφή του τετράχρονου Φραντζέσκου στο ομότιτλο πρώτο διήγημα: «Το κεφάλι του ήτανε ξυρισμένο με την ψιλή μηχανή και στο πρόσωπό του με το δυσκολοκαθόριστο χρώμα έβλεπες όλες τις μεταβολές του καιρού: το λιόκαμα του καλοκαιριού δεν είχε προφτάσει να φύγει απ’ το πετσί του και το ‘χαν βρει τα χειμωνιάτικα ξεπαγιάσματα. Απάνω εκεί γρατζουνιές, πεσίματα, κοντολογίς όλες οι κακοτυχίες των παιδιών της φτωχολογιάς».

Πρωταγωνιστές οι κατατρεγμένοι

Η φτωχολογιά και οι κοινωνικά κατατρεγμένοι, αλλά και οι μοιραία άτυχοι της ζωής, οι ασθενείς, οι άδικα ταλαιπωρημένοι, είναι πρωταγωνιστές στα διηγήματά της. «Κατεστραμμένοι» άνθρωποι ζουν μόνοι στα ενοικιαζόμενα δωμάτια ενός σπιτιού που μοιάζει με άσυλο. Ενα συγκινητικά καλόκαρδο και τρυφερό πλουσιοκόριτσο που γλιστρά σπαραχτικά στη θανατερή αγκαλιά της φυματίωσης. Ενας άνδρας, ο οποίος μεγάλωσε ξυπόλυτος και με το μαράζι της πανεπιστημιακής μόρφωσης που ποτέ δεν πήρε, βγάζει το άχτι του, ενήλικος πια, αγοράζοντας ακριβά παπούτσια και σπουδάζοντας σε ξένα πανεπιστήμια τα παιδιά του. Ηθογραφικά και κοινωνιστικά στοιχεία συνδυάζονται στις δύο πρώτες από τις οκτώ συλλογές του τόμου: Σκληροί αγώνες για μικρή ζωή, Υπολείμματα Επαγγέλματος (1978, και πρώτη έκδοση το 1938, με τον τίτλο Ανθρωποι).

Από τις Αναχωρήσεις και μεταλλαγές, τα Μυστήρια και το Προσοχή συνάνθρωποι!, του 1962, πολλές ιστορίες φιλοξενούνται στο μεταπολεμικό Παρίσι αλλά και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όπου η Αλεξίου ζει αυτοεξόριστη, για πολιτικούς λόγους, από το 1949. Η ιδεολογική «στράτευση» είναι ευκρινέστερη εδώ, τα ιστορικά γεγονότα έρχονται στο προσκήνιο (μάλιστα πολλά διηγήματα επιγράφονται «χρονικό»): στιγμιότυπα από τα χρόνια της Κατοχής στο Ηράκλειο της Κρήτης και στο Δουργούτι, τις μάχες του 1944 στην Καλλιθέα… Ωστόσο, παρότι δεν χάνει από τα μάτια της την ιστορική συνθήκη, τα περισσότερα διηγήματά της καταλήγουν ψυχογραφήματα, μια τρυφερή και με συμπάθεια παρουσίαση του ψυχισμού των χαρακτήρων, κάτι που αντικαθιστά, θα λέγαμε, σε ό,τι αφορά τα διηγήματα τουλάχιστον, τον όρο «στράτευση» με τον χαρακτηρισμό ιδεολογικά οξυμμένη κοινωνική ευαισθησία.

Στην ίδια κατεύθυνση, στο εσωτερικό τοπίο, δείχνει και η θεματική της μοναξιάς. Η αίσθηση της απουσίας, η μοναξιά της εξορίας αλλά και η ερωτική μοναξιά αποτελούν κεντρικό θέμα αρκετών διηγημάτων, με τον έρωτα, βασικό στην πεζογραφία της Αλεξίου, να παρουσιάζεται συνήθως με τις ατελείς, απέλπιδες, θλιβερές όψεις του: Ενα ζευγάρι, που χωρίζει από μια παρεξήγηση, ξαναβρίσκεται στο Παρίσι κάνοντας ψώνια για τον γάμο εκείνης με άλλον. Τρεις ψυχές σε ένα τραγικό ερωτικό τρίγωνο δεν βρίσκουν γαλήνη ούτε στον θάνατο.

Αυτοβιογραφία και μνήμη

Από τη συλλογή Σπονδή (1964), γραμμένη ως φόρο τιμής στην αδελφή της Γαλάτεια που πέθανε το 1962, και με τις επόμενες δύο, Και υπέρ των ζώντων (1972), Κατερειπωμένα αρχοντικά (1977), περνάμε σε έναν χώρο όπου η προσωπική εμπειρία και το αυτοβιογραφικό υλικό φορούν διαφανή μυθοπλαστικά προσωπεία. Η απώλεια της αδελφής και αγαπημένων προσώπων οδηγεί σε μια γραφή συμβολική, αποσπασματική, όπου επιστρατεύεται η μνήμη σε μια λυρική αποτίμηση της παρουσίας τους στη ζωή, η οποία μπολιάζεται με κριτικά σχόλια για την προσφορά τους στα γράμματα. Το «Χρονικό δυο ταξιδιών», ανάμεσα σε διήγημα και αυτοβιογραφικό χρονικό, είναι ένα ψυχογράφημα της Γαλάτειας από την προνομιακή θέση της αδελφής, με αναφορές στη δύσκολη συμβίωσή της με τον αντίθετης ιδιοσυγκρασίας Καζαντζάκη, στην ανεξήγητη παράλειψή της από τις σελίδες της Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Κ. Θ. Δημαρά αλλά και στην εντελώς προσωπική ανταπόκριση της Ελλης στην είδηση του θανάτου της Γαλάτειας.

Η συνολική ανάγνωση των διηγημάτων της Αλεξίου στη χρονική τους διαδοχή, με τον μεστό και κατατοπιστικό βιογραφικό και κριτικό πρόλογο της νεοελληνίστριας Αντας Κατσίκη-Γκίβαλου ως πλοηγό στο βιωματικό υλικό που τα γεννά, φέρνει ξανά στην επιφάνεια μια συγγραφέα, δημοφιλή στην εποχή της, η οποία παραμένει εξαιρετικά επιδραστική και στο παρόν. Η κοινωνική ευαισθησία της μας αγγίζει ίσως περισσότερο από ποτέ, η αμεσότητα με την οποία παρουσιάζει τη ζωή των μεσοπολεμικών χρόνων, της Κατοχής, του Εμφυλίου και της εξορίας την καθιστά σημαντική ιστορική πηγή και η γλώσσα της, δημοτική βέβαια, μια χυμώδης, εκφραστική γλώσσα, μακριά από τις ακρότητες του Καζαντζάκη, παραμένει και σήμερα φρέσκια και ζωντανή, χωρίς να μαρτυρεί την ηλικία των συγκινητικών αναγνωσμάτων.