Το διεθνικό άνοιγμα των νεοελληνικών σπουδών

Είναι κοινός τόπος ότι ο κόσμος της γνώσης σήμερα είναι ένας κόσμος πολύπλοκων διεθνικών δικτύων. Μέσω των νέων τεχνολογιών η γνώση διασχίζει σύνορα αστραπιαία, φέρνει σε άμεση επαφή ανθρώπους από όλα τα μήκη και πλάτη της γης, πυροδοτεί σε διάφορες χώρες αμοιβαία ερευνητικά ενδιαφέροντα. Η γνώση είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την πυκνή κυκλοφορία των ιδεών και τις δημιουργικές ζυμώσεις μεταξύ θεσμών και ανθρώπων, πέρα από εθνικά σύνορα.

Σε αυτόν τον ρευστό και συναρπαστικό παγκόσμιο χώρο οι νεοελληνικές σπουδές καλούνται να συμβάλουν δημιουργικά, να παρέμβουν κριτικά και επομένως να συνεισφέρουν ουσιαστικά και να διακριθούν. Το πλαίσιο αυτού του αγώνα, όπως όλοι γνωρίζουμε, παρουσιάζει ιδιαίτερες προκλήσεις. Ο περιορισμός των διαθέσιμων πόρων για την παιδεία στη χώρα μας, η μείωση του ενδιαφέροντος των ευρωπαίων φοιτητών για την Ελλάδα και οι τεράστιες περικοπές στις ανθρωπιστικές σπουδές στις Ηνωμένες Πολιτείες θέτουν επιτακτικά το ζήτημα μιας πολιτικής υποστήριξης και ενδυνάμωσης των νεοελληνικών σπουδών από μη κρατικούς φορείς.

Η τοποθέτησή μου σε αυτό το ζήτημα προέρχεται μέσα από το πρίσμα των ελληνοαμερικανικών σπουδών που καλλιεργώ εδώ και δύο δεκαετίες στο πολιτειακό πανεπιστήμιο του Οχάιο. Αν είναι κάτι που το ελληνοαμερικανικό παράδειγμα προσφέρει σε αυτήν τη συζήτηση είναι το ότι μας προτρέπει να προσεγγίζουμε το «ελληνικό» με διεθνικό τρόπο. Το ελληνοαμερικανικό πολιτιστικό πεδίο, ένα πεδίο πολύπλοκο που συνδιαλέγεται και με ελληνικά και με αμερικανικά στοιχεία, αλλά και με τις δύο χώρες αντίστοιχα, μας καλεί να το αναλύσουμε πέρα από τα σύνορα του έθνους κράτους. Μας προσανατολίζει να το προσεγγίσουμε ως σχέση πλεγμάτων (θεσμικών, συμβολικών, υλικών) που συνδέουν την Ελλάδα και την Αμερική, δηλαδή διεθνικά.

Αρκετές μελέτες έχουν αποδείξει τη χρησιμότητα του διεθνικού πλαισίου ως αναλυτικού εργαλείου είτε πρόκειται απλώς για την ανάλυση μιας ταινίας, όπως το «Ερωτας α λα ελληνικά», είτε για τη μελέτη του πολιτικού ακτιβισμού ελλήνων μεταναστών είτε για την ιστορία φιλανθρωπικών πρωτοβουλιών.

Η διεθνική ερευνητική ματιά φέρνει στο προσκήνιο το γεγονός ότι η ελληνική κοινωνία δεν μπορεί να κατανοηθεί επαρκώς έξω από διεθνικά πλαίσια. Ας παραθέσω κάποια ελληνοαμερικανικά παραδείγματα:

Στις αρχές του 20ού αιώνα, η ροή κεφαλαίων των μεταναστών προς την Ελλάδα (τα περίφημα εμβάσματα), και επομένως η οικονομική επιβίωση ή και ανάπτυξη στους τόπους καταγωγής τους, συνδεόταν άμεσα με τη βιομηχανική επανάσταση στις ΗΠΑ και τις πρακτικές προσαρμογής των μεταναστών στην τότε αμερικανική νεωτερικότητα. Με άλλα λόγια, η οικονομία της ελληνικής υπαίθρου και οι συνθήκες διαβίωσης των μεταναστών στη χώρα υποδοχής αποτελούσαν διαστάσεις ενός πολύπλοκου διεθνικού πλέγματος και επομένως δεν μπορούν να κατανοηθούν επαρκώς έξω από αυτό.

Πιο πρόσφατα, η αποδοχή της πολυπολιτισμικότητας στην Αμερική, η οποία νομιμοποίησε τις πρωτοβουλίες των Ελληνοαμερικανών να χρηματοδοτήσουν νεοελληνικά προγράμματα σπουδών, και στη συνέχεια η γνώση που παράγεται από αυτά τα προγράμματα και διαχέεται παγκόσμια, καθώς και ο θεσμικός τους ρόλος στη συμμετοχή ελληνοαμερικανών φοιτητών σε θερινά σεμινάρια εκμάθησης ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού, αποτελούν δίκτυα ανταλλαγών που απαιτούν διεθνική ανάλυση.

Επομένως, ο φακός των ελληνοαμερικανικών σπουδών προτείνει μια ριζική αλλαγή στον τρόπο προσέγγισης των νεοελληνικών σπουδών. Ο διεθνικός χαρακτήρας των πρώτων μετατοπίζει το κέντρο εστίασης των δεύτερων από μια εθνο-κεντρική (nation-center) σκοπιά προς τα διεθνικά πλέγματα σχέσεων που διαμορφώνουν την Ελλάδα και η οποία με τη σειρά της διαμορφώνει.

Ο νέος προσανατολισμός ανοίγει τα περιθώρια διεπιστημονικού διαλόγου των νεοελληνικών σπουδών με άλλα «εθνικά» ή διεθνικά πολιτιστικά κέντρα σπουδών. Μπορούμε λοιπόν σε αυτό το πλαίσιο να φανταστούμε ένα νεοελληνικό πρόγραμμα, ας πούμε στην Αμερική, να συμβάλει όχι μόνο στην κατανόηση της Ελλάδας αλλά και της Αμερικής.

Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από πολλαπλές ταυτότητες και πολλών ειδών πολιτιστικές ανταλλαγές και μείξεις, μία πραγματικότητα η οποία καλεί τις νεοελληνικές σπουδές να υιοθετήσουν το διεθνικό παράδειγμα και να το συνδυάσουν με τις συγκριτικές σπουδές, ως ένα απαραίτητο επιστημονικό άνοιγμα προς τις προκλήσεις των καιρών.

Να τονίσω ότι τη θέση των ελληνοαμερικανικών σπουδών σε αυτή την ιστορική συγκυρία τη χαρακτηρίζει μια ειρωνεία. Ενώ είναι σε θέση το πεδίο αυτό να παίξει κομβικό ρόλο στη διεθνική ανάλυση της ελληνικής κοινωνίας, βρίσκεται σε μια σχετικά αδύναμη θεσμική θέση.

Νέοι και πολλά υποσχόμενοι επιστήμονες σε αυτόν τον κλάδο παραμένουν υποαπασχολούμενοι ενώ αρκετοί από αυτούς, και στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, στρέφονται σε άλλους κλάδους, όπως οι αμερικανικές σπουδές, οι οποίες υπόσχονται καλύτερες επαγγελματικές προοπτικές.

Το διεθνικό άνοιγμα των νεοελληνικών σπουδών προσφέρει μια θεσμική ευκαιρία για την ανάπτυξη των ελληνοαμερικανικών σπουδών και γενικότερα της μελέτης της μετανάστευσης και της διασποράς. Ιδιαίτερα με την έξοδο σημαντικού ανθρώπινου κεφαλαίου από την Ελλάδα (brain drain) και τον πολλαπλασιασμό της πολιτιστικής παραγωγής της διασποράς (λογοτεχνία και τέχνη γενικότερα) δημιουργείται ένας χώρος όχι μόνο για την καταγραφή και ανάλυση αυτού του φαινομένου, αλλά και για την ανταλλαγή ιδεών περί ελληνικής ταυτότητας στον 21ο αιώνα.

Το ζητούμενο εδώ είναι η επιστήμη να μην «κόψει και ράψει» ιδεολογικά τη διασπορά στα μέτρα του «εθνικού κέντρου», ομογενοποιώντας την και ακυρώνοντας τις πολυπολιτισμικές της διαστάσεις. Οφείλει να αναδείξει τις καινούργιες ιδέες που θα μπορούσε να προσφέρει στην ελληνική κοινωνία ως αφορμή για δημόσια συζήτηση.

Κυκλοφορούν ήδη προτάσεις για συνεργασίες μεταξύ ελληνικών και αμερικανικών πανεπιστημίων, για την προώθηση των διασπορικών σπουδών σε καίριους πολιτιστικούς θεσμούς στην Ελλάδα (πανεπιστήμια, μουσεία), την οργάνωση εκθέσεων και την έκδοση μελετών. Αυτές οι πρωτοβουλίες έχουν στόχο να φέρουν τη διασπορά πιο κοντά στο ελληνικό και στο διεθνές κοινό πέρα από στερεότυπα, και μέσω αυτής της διαδικασίας να καλλιεργήσουν μια νέα γενιά επιστημόνων ικανών να αναδείξουν τη διασπορά ως ένα πολυσχιδές διεθνικό πεδίο από το οποίο μπορούμε όλοι να μάθουμε πολλά.

Ο κ. Γιώργος Αναγνώστου είναι καθηγητής στο Πρόγραμμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Οχάιο.

Το βιβλίο του Γιώργου Αναγνώστου Contours of White Ethnicity: Popular Ethnography and the Making of Usable Pasts in Greek America πρόκειται να κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις Νήσος. Κυκλοφορούν οι ποιητικές συλλογές του Διασπορικές Διαδρομές (2012) και Λόγοι Χ Αμερικής (2014).