Ο θάνατος του φιλελευθερισμού

Ο φιλελευθερισμός (liberalism) έχει πεθάνει. Ή τουλάχιστον είναι ετοιμοθάνατος. Θριαμβευτής πριν από 25 χρόνια, όταν η φιλελεύθερη δημοκρατία έδειχνε να επικρατεί έναντι των αυταρχικών ουτοπιών που στοίχισαν σε αίμα, τώρα βρίσκεται υπό πολιορκία από έξω και από μέσα. Ο εθνικισμός και ο αυταρχισμός, ενισχυμένοι από τη τεχνολογία, ένωσαν τις δυνάμεις τους για να ασκήσουν νέες μορφές ελέγχου και χειραγώγησης στους ανθρώπους, των οποίων η επιδεκτικότητα προς την απληστία, την προκατάληψη, την άγνοια, την εξουσία, την υποταγή και τον φόβο, τελικά δεν εξαφανίστηκε με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου.

Όταν κατέρρευσε ο κομμουνισμός και κλειστές κοινωνίες αναγκάστηκαν να ανοίξουν και μία εποχή γοργής παγκοσμιοποίησης ανέτειλε και οι Ηνωμένες Πολιτείες κέρδισαν το παρατσούκλι της «υπερδύναμης», έμοιαζε λογικό να πιστεύουμε, όπως υποστήριξε ο Φράνσις Φουκουγιάμα το 1989, ότι «ο θρίαμβος της Δύσης, της δυτικής ιδέας, γίνεται εμφανής πρώτα από όλα στην ολική εξάντληση των βιώσιμων συστηματικών εναλλακτικών στον δυτικό φιλελευθερισμό». Επομένως κατά τον Φουκουγιάμα, το τέλος της Ιστορίας είχε επέλθει με την παγκοσμιοποίηση της «δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας ως η τελική μορφή της ανθρώπινης κυβέρνησης». Επρόκειτο για ένα λογικό επιχείρημα.

Έβγαζε νόημα. Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι που ήταν υποδουλωμένοι στη σοβιετική αυτοκρατορία, είχαν μόλις απελευθερωθεί. Γνώριζαν –όλοι γνώριζαν –ποιο σύστημα λειτουργούσε καλύτερα. Το πρόβλημα είναι ότι η προσκόλληση στη λογική είναι πάντα αδύναμη στις ανθρώπινες υποθέσεις. Κοιτάζοντας πίσω στην ανθρώπινη ιστορία, το φιλελεύθερο δημοκρατικό πείραμα είναι μόνο ένα σύντομο ιντερλούδιο. Πολύ μεγαλύτερης διάρκειας ήταν οι περίοδοι της αλάθητης κυριαρχίας, της απόλυτης εξουσίας που πηγάζει από τον θεό, της κατάκτησης και της δουλείας. Τέτοιες ανορθολογικές δυνάμεις βρίσκονται παντού σήμερα –στην Αμερική του Ντόναλντ Τραμπ, τη Γαλλία της Μαρίν Λεπέν, τη Ρωσία του Βλαντίμιρ Πούτιν, στο μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Ανατολής, στη Βόρεια Κορέα.

Η ελευθερία ωστόσο, απαιτεί συγκεκριμένα πράγματα. Ο φιλελευθερισμός απαιτεί αποδοχή των ανθρώπινων διαφορών μας και την ικανότητα να τη διοχετεύουμε στους δημοκρατικούς θεσμούς μας. Απαιτεί αποδοχή πολλαπλών ίσως και ασύμβατων αληθειών. Σε μία εποχή πόλωσης και εξύβρισης, πολιτικής προς πώληση και σόου, η άνοδος του Τραμπ δεν αποτελεί έκπληξη. Είναι λογικό ο Πούτιν να τον θαυμάζει. Η μεγάλη αποτυχία της Αραβικής Άνοιξης –του μεγαλύτερου απελευθερωτικού κινήματος από το 1989, μία προσπάθεια των αραβικών λαών να χειραφετηθούν –είχε πολλά αίτια, αλλά ένα από αυτά ήταν η απουσία ενός φιλελεύθερου εκλογικού σώματος σε κοινωνίες από την Αίγυπτο ως τη Λιβύη. Ακόμη και μία χώρα με μεγάλη μεσαία τάξη όπως η Αίγυπτος, δεν ήταν έτοιμη να δεχθεί τις πολλές αλήθειες στους δημοκρατικούς της θεσμούς. Έτσι η εξουσία επέστρεψε στους στρατηγούς και οι ισλαμιστές –ακόμη και οι μετριοπαθείς μεταξύ τους –καταδικάστηκαν σε φυλάκιση ή χειρότερα.

Στη Ρωσία και τώρα σε χώρες όπως η Ουγγαρία, η Πολωνία και η Κίνα, μορφές αυταρχισμού παρουσιάζουν ανοδική τάση και ο φιλελευθερισμός βρίσκεται σε υποχώρηση. Στη Μέση Ανατολή, το Ισλαμικό Κράτος ρίχνει τη βαριά, ψηφιοποιημένη σκιά του. Στις δυτικές κοινωνίες της αυξανόμενης ανισότητας, οι πολιτικές συζητήσεις αντανακλούν μία νέα μορφή μη ανεκτικότητας και μη διάθεσης για συμβιβασμό. Η απειλή για τις φιλελεύθερες δυτικές κοινωνίες έρχεται από μέσα και από έξω. Ο φιλελευθερισμός μπορεί να είναι αδύναμος στις πολεμικές ιαχές αλλά τίποτε δεν είναι πιο σημαντικό για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

.