Την περασμένη Τετάρτη 18 Μαρτίου στη Σορβόννη της Πόλης του Φωτός δόθηκαν τα βραβεία L’Oréal-UNESCO για τις Γυναίκες στην Επιστήμη, του 2015 –μια χρονιά σημαδιακή, αφού έχει ανακηρυχθεί Διεθνές Ετος Φωτός από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών και την UNESCO. Διόλου τυχαίο το τόσο φως, αφού συμβολίζει την ίδια την επιστήμη. Και εφέτος, όπως συμβαίνει τα τελευταία 17 έτη, πέντε εξέχουσες γυναίκες επιστήμονες έλαβαν τη σημαντική διεθνή διάκριση καθώς «φώτισαν» και συνεχίζουν να «φωτίζουν» το πεδίο τους. Τα πέντε βραβεία με τη βαρύνουσα σημασία –σε συνδυασμό με το Πρόγραμμα Διεθνών Ανερχόμενων Ταλέντων που επίσης τίμησε στις 18 Μαρτίου 15 νεαρές ερευνήτριες ενισχύοντας το έργο τους –αναδεικνύουν την αξία των γυναικών (και) στην επιστήμη, η οποία σε μεγάλο βαθμό δεν αναγνωρίζεται, όπως αποδεικνύουν οι… αδυσώπητοι αριθμοί. Σήμερα οι γυναίκες αντιστοιχούν μόλις στο 30% των ερευνητών παγκοσμίως, κατέχουν μόνο το 10% των κορυφαίων ακαδημαϊκών θέσεων ενώ είναι και οι μεγάλες απούσες των μεγάλων βραβεύσεων: είναι χαρακτηριστικό ότι από τους 575 επιστήμονες που έχουν βραβευθεί με Νομπέλ Ιατρικής, Χημείας και Φυσικής μόνο 16 ήταν γυναίκες.
Ετσι οι πέντε εφετινές «φωτισμένες» νικήτριες των βραβείων L’Oréal-UNESCO στις Φυσικές Επιστήμες –μία από κάθε περιφέρεια του κόσμου (Αφρική και Αραβικές Χώρες, Ασία-Ειρηνικός, Ευρώπη, Λατινική Αμερική, Βόρεια Αμερική) αποδεικνύουν πόσα μπορούν να επιτύχουν οι γυναίκες αν τους δοθεί η ευκαιρία: θεμελιώδεις ανακαλύψεις που φωτίζουν τις γνώσεις μας για την προέλευση του Σύμπαντος, που οδηγούν σε νέες συσκευές και μεθόδους για την αντιμετώπιση νόσων, που συμβάλλουν στην αποκρυπτογράφηση της λειτουργίας των πρωτεϊνών αλλά και στη δημιουργία καινοτόμων υλικών για τη μετάδοση ενέργειας. Καθεμιά τους αποτελεί ένα λαμπρό παράδειγμα και ένα… φωτεινό πρότυπο για τις μελλοντικές γενιές. Ας τις γνωρίσουμε.
ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ
H «αρχιτεκτονική» των μελανών οπών
Σχεδίαζε να γίνει αρχιτέκτονας, ωστόσο μόλις μπήκε στο Πανεπιστήμιο συνειδητοποίησε ότι δεν την ενδιέφεραν τόσο τα… επίγεια αλλά η αρχιτεκτονική του Σύμπαντος, και ιδιαιτέρως αυτή των μελανών οπών. Η καθηγήτρια σήμερα στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Ρίο Γκράντε ντο Σουλ στο Πόρτο Αλέγκρε της Βραζιλίας Thaisa Storchi-Bergmann ένιωσε ότι τη συναρπάζουν η φυσική και η αστρονομία, τα εργαστήρια που είναι γεμάτα ανθρώπους οι οποίοι «εξερευνούν το Σύμπαν και κάνουν όλη την ημέρα ερωτήσεις για τη φύση». Τέτοιες ερωτήσεις ήθελε να θέτει και εκείνη σχετικά με τα μυστήρια του Σύμπαντος και το σημαντικό είναι ότι έχει καταφέρει μέσα από την ερευνητική δουλειά της να δώσει και απαντήσεις στα συμπαντικά ερωτήματα –και ιδίως αυτά που αφορούν τις μαύρες τρύπες, τα μυστηριώδη κενά στο Σύμπαν που δεν είναι άμεσα ορατά αλλά έχουν τόσο ισχυρή βαρυτική έλξη που «καταπίνουν» την ύλη.
Η δρ Storchi-Bergmann ήταν η πρώτη ερευνήτρια που παρατήρησε τον τρόπο κίνησης ενός δίσκου συσσωρευμένης ύλης ο οποίος είχε σχηματιστεί γύρω από μια γιγάντια μαύρη τρύπα –επρόκειτο για ένα τεράστιο βήμα ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τη συμπεριφορά των μελανών οπών. Ηταν επίσης η πρώτη επιστήμονας που έδειξε ότι τα αέρια και η σκόνη μπορούν να απορροφηθούν από μια μαύρη τρύπα. Οπως αναφέρει και η επιτροπή των βραβείων L’Oréal-UNESCO, το εξαιρετικό έργο της καθηγήτριας συνέβαλε στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο σχηματίζονται τεράστιες μαύρες τρύπες στο κέντρο γαλαξιών και πώς τους διαμορφώνουν. Μέσα από τις μελέτες της, ίσως δοθεί μια μέρα τελικώς η απάντηση σε ένα από τα πιο φλέγοντα ερωτήματα της ανθρώπινης ιστορίας που αφορά το πώς σχηματίστηκε το Σύμπαν.
Από τη ζωή της πάλι ίσως πάρουν παράδειγμα και λάβουν απαντήσεις πολλές νέες ερευνήτριες που φοβούνται αν μπορούν να καταφέρουν να συνδυάσουν τη μητρότητα με την καριέρα. Η καθηγήτρια Storchi-Bergmann πήρε μαζί της τον γιο της σε βρεφική ηλικία σε τρίμηνη αποστολή σε ξένο, απομακρυσμένο παρατηρητήριο και ανεβοκατέβαινε ένα βουνό αρκετές φορές την ημέρα προκειμένου να τον θηλάσει. Γι’ αυτό και η συμβουλή της σε όσες νέες γυναίκες αγαπούν την έρευνα αλλά αναρωτιούνται αν είναι συμβατή με την οικογένεια είναι ένα μεγάλο: «Προχωρήστε!».
Είναι μια γυναίκα που έρχεται αντιμέτωπη με τις προκλήσεις –κατά την ίδια η μεγαλύτερη πρόκληση στον κόσμο είναι η εξασφάλιση εκπαίδευσης για όλους. «Η εκπαίδευση θα μπορούσε να συμβάλει σημαντικά στην επίλυση σοβαρών προβλημάτων –από τον υποσιτισμό ως τη φτώχεια, την έλλειψη σεβασμού προς το περιβάλλον και τα εξτρεμιστικά πιστεύω που οδηγούν στη βία. Η διδασκαλία πρέπει να θεωρείται το πιο σημαντικό έργο στις κοινωνίες μας» λέει και τα λόγια της έχουν βαρύνουσα σημασία.
ΑΦΡΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΑΒΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ
ΑΤLAS γένους… θηλυκού
Η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Mohammed V στο Ραμπάτ του Μαρόκου Rajaâ Cherkaoui El Moursli έβαλε το δικό της λιθαράκι σε μία από τις σπουδαιότερες ανακαλύψεις της Φυσικής, στην απόδειξη της ύπαρξης του διάσημου πλέον μποζονίου Χιγκς, του σωματιδίου που ευθύνεται για τη δημιουργία μάζας στο Σύμπαν. Συγκεκριμένα η δρ Cherkaoui El Moursli συνέβαλε σημαντικά στην κατασκευή, στη δοκιμή και στην παρουσίαση του ηλεκτρομαγνητικού θερμιδόμετρου, ενός από τους επί μέρους ανιχνευτές του πειράματος ATLAS το οποίο εστιάζει στις βασικές δυνάμεις που έχουν διαμορφώσει το Σύμπαν από τις απαρχές του χρόνου και οι οποίες θα καθορίσουν τελικά και τη μοίρα του. Σημειώνεται ότι το πείραμα ATLAS και ο Μεγάλος Επιταχυντής Αδρονίων του CERN υπήρξαν οι «καταλύτες» για τη… σύλληψη του μποζονίου Χιγκς.
Η καθηγήτρια από το Μαρόκο αποτελεί η ίδια έναν «καταλύτη» σε ό,τι αφορά την έρευνα τόσο σε τοπικό όσο και διεθνές επίπεδο –δεν είναι τυχαίο ότι τα ΜΜΕ της χώρας της την αποκαλούν «ακτιβίστρια της έρευνας». Μεταξύ άλλων έχει οργανώσει τη συμμετοχή της χώρας της σε διεθνή επιστημονικά δίκτυα μέσω Διαδικτύου, δίνοντας έτσι βήμα στους μαροκινούς ερευνητές να έχουν πρόσβαση σε όλα τα νέα δεδομένα του πεδίου τους και να δημοσιεύουν τα ευρήματά τους. Η πολυμήχανη αυτή επιστήμονας, η οποία αποτελεί μέλος της Ακαδημίας Επιστήμης και Τεχνολογίας Hassan II καθώς και πολλών ακαδημαϊκών συλλόγων, έχει επίσης παίξει καθοριστικό ρόλο στη βελτίωση του τοπικού συστήματος υγειονομικής περίθαλψης δημιουργώντας ένα πρόγραμμα για μεταπτυχιακές σπουδές στην Ιατρική Φυσική, το πρώτο στο Μαρόκο.
Για να γίνουν όμως τα πρωτοποριακά όνειρά της πραγματικότητα, χρειάστηκε από πολύ νωρίς να έλθει αντιμέτωπη με τη σκληρή, συντηρητική πραγματικότητα της χώρας όπου γεννήθηκε. Οπως η ίδια έχει πει, «η πρώτη πρόκληση ήταν να πείσω τον πατέρα μου να μου επιτρέψει να πάω στη Γαλλία για να σπουδάσω. Εκείνη την εποχή η μαροκινή κοινωνία ήταν αρκετά συντηρητική και τα περισσότερα κορίτσια δεν μπορούσαν να φύγουν από το σπίτι τους μέχρι να παντρευτούν». Ευτυχώς κατάφερε να τον πείσει έχοντας ως «χείρα βοηθείας» έναν φωτισμένο καθηγητή της στο Λύκειο που την παρότρυνε να τρέξει πίσω από το όνειρό της, αλλά και… μερικά βήματα. Εκείνα του Νιλ Αρμστρονγκ στο φεγγάρι που της προκάλεσαν δέος. Με όλες αυτές τις αποσκευές έκανε και τα δικά της βήματα (τα οποία αποδείχθηκαν άκρως επιτυχημένα) στην επιστήμη.
ΑΣΙΑ-ΕΙΡΗΝΙΚΟΣ
Νανοϋλικά για«μεγα»-εξοικονόμηση ενέργειας
Η σωτηρία του πλανήτη μας βρίσκεται (εμμέσως πλην σαφώς) στο επίκεντρο των ερευνών της καθηγήτριας Ανόργανης Χημείας του Πανεπιστημίου Επιστήμης και Τεχνολογίας της Κίνας στη Χεφέι Yi Xie. Η δρ Xie, σύμφωνα με την ανακοίνωση των βραβείων, διακρίθηκε εφέτος για τη σημαντική συμβολή της στη δημιουργία νέων υλικών πάχους λίγων ατόμων με πολλά υποσχόμενες εφαρμογές στη μετατροπή της θερμότητας ή του φωτός του ήλιου σε ηλεκτρική ενέργεια. Η ερευνήτρια μελετά συγκεκριμένα αντισυμβατικά υλικά πάχους λίγων ατόμων που ονομάζονται δισδιάστατα νανοϋλικά με στόχο τη μεγιστοποίηση της χρήσης των ηλεκτρονίων και τελικώς την πιο αποτελεσματική μετατροπή της ενέργειας. Το έργο της θα βοηθήσει να μειωθεί η εξάρτηση του παγκόσμιου πληθυσμού από τα ορυκτά καύσιμα, γεγονός που θα οδηγήσει σε περιορισμό της ρύπανσης.
Τι μπορούν να προσφέρουν τα υπέρλεπτα υλικά της καθηγήτριας από την Κίνα; Σημαντική εξοικονόμηση ενέργειας και να πώς: σήμερα τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ή τη μεταφορά ενέργειας, όπως οι ημιαγωγοί που αξιοποιούν την ηλιακή ενέργεια για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, είναι σε μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικά και έτσι πολλή από την ενέργεια χάνεται στη διαδρομή. Τα νέα λεπτά υλικά της ομάδας της καθηγήτριας Χie είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να μειώνουν την απώλεια ενέργειας χάρη στη βελτιστοποιημένη επιφανειακή δομή τους.
Εχοντας στο μυαλό της έναν πιο «καθαρό» πλανήτη η καθηγήτρια έχει θέσει ως στόχο ζωής να μεταδώσει την… ενέργειά της στη νέα γενιά. Και φαίνεται ότι τα καταφέρνει με τον καλύτερο τρόπο, όπως αποδεικνύουν οι πολλές διακρίσεις και σε ό,τι αφορά το εκπαιδευτικό της έργο –εκτός από το επιστημονικό. Μεταξύ πολλών άλλων τιμητικών διακρίσεων έχει λάβει ήδη από τις αρχές της σταδιοδρομίας της το βραβείο Ηοk Ying Tung Young για νέους καθηγητές ενώ πιο πρόσφατα, επί σειρά ετών, λαμβάνει το βραβείο Συμβούλου Αποφοίτων της Κινεζικής Ακαδημίας Επιστημών. Είναι μέντορας και πηγή έμπνευσης για τους φοιτητές της προσπαθώντας να τους εμφυσήσει τον ενθουσιασμό της, αφού άλλωστε, όπως η ίδια αναφέρει στην ιστοσελίδα του εργαστηρίου της, «ο ενθουσιασμός για την επιστήμη είναι το ένα και μοναδικό προαπαιτούμενο». Εκείνη πάντως φαίνεται να διαθέτει αυτό το προαπαιτούμενο σε… περίσσεια.
ΒΟΡΕΙΑ ΑΜΕΡΙΚΗ
Τα πολυμερή στην υπηρεσία της Ιατρικής
Η καθηγήτρια Χημικής Μηχανικής και Εφαρμοσμένης Χημείας, Χημείας, Βιοϋλικών και Βιοϊατρικής Μηχανικής στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο στον Καναδά Molly S. Shoichet θέτει με καινοτόμους τρόπους τη Χημεία στην υπηρεσία της Ιατρικής ρίχνοντας «γέφυρες» στα σημεία του οργανισμού όπου αυτές έχουν… κοπεί –όπως στις περιπτώσεις των εγκεφαλικών επεισοδίων, των τραυματισμών της σπονδυλικής στήλης αλλά και της τύφλωσης. Στόχος της ερευνήτριας είναι η ανάπτυξη μεθόδων για την αποκατάσταση των συνάψεων που έχουν χαθεί στο νευρικό σύστημα. Στο πλαίσιο αυτό μία από τις στρατηγικές περιλαμβάνει τη μεταμόσχευση βλαστοκυττάρων και η καθηγήτρια Shoichet προσπαθεί να λύσει ένα από τα βασικά προβλήματα χρήσης των πολυδύναμων αυτών κυττάρων που αφορά τη δυσκολία να διατηρηθούν εντός του οργανισμού μετά τη μεταμόσχευσή τους για διάστημα ικανό ώστε να γίνει η ενσωμάτωσή τους στα σημεία στα οποία χρειάζεται. Τη λύση πιστεύει ότι μπορούν να προσφέρουν νέα υλικά τα οποία κατασκευάζει και ενισχύουν την επιβίωση και ενσωμάτωση των βλαστικών κυττάρων στον οργανισμό.
Μια δεύτερη στρατηγική βασίζεται στη «στρατολόγηση» των υπαρχόντων βλαστοκυττάρων του εγκεφάλου με στόχο την αποκατάσταση των κατεστραμμένων τμημάτων του. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η καθηγήτρια και η ομάδα της αναζητούν μεθόδους για τη χορήγηση φαρμάκων απευθείας στον εγκέφαλο. Στο επίκεντρο και των δύο αυτών στρατηγικών βρίσκονται πολυμερή υψηλής τεχνολογίας. Τα καινοτόμα υλικά που αναπτύσσουν οι ερευνητές δεν έχουν τελειωμό: μεταξύ άλλων διερευνάται η δημιουργία υλικών που θα μεταφέρουν φάρμακα επιλεκτικά στα καρκινικά κύτταρα, αφήνοντας ανέπαφους τους υγιείς ιστούς και σώζοντας τους ασθενείς από πολλές παρενέργειες με τις οποίες συνδέονται οι υπάρχουσες θεραπείες για τον καρκίνο.
Η αναφορά στην ομάδα της καθηγήτριας δεν είναι τυχαία. Η ίδια έχει ως σλόγκαν του εργαστηρίου της το «Λύνουμε τα προβλήματα μαζί» και δεν σταματά να επαινεί τους συνεργάτες της για τη δουλειά τους και να ακολουθεί μια διεπιστημονική προσέγγιση λαμβάνοντας τη χείρα βοηθείας κλινικών γιατρών, μηχανικών και άλλων ειδικοτήτων ώστε να πετύχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.
Η εφετινή βράβευσή της από το πρόγραμμα L’Oréal-UNESCO δικαιολογείται πλήρως από τους τίτλους της: είναι η μοναδική επιστήμονας (και από τα δύο φύλα) που έχει εκλεγεί και στις τρεις επιστημονικές ακαδημίες της χώρας της, στην Ακαδημία Επιστημών της Βασιλικής Εταιρείας του Καναδά, στην Καναδική Ακαδημία Μηχανικής και στην Καναδική Ακαδημία Επιστημών Υγείας. Είναι όμως συγχρόνως μια γυναίκα πολύ αφοσιωμένη στην οικογένειά της και ένα άκρως κοινωνικό ον που συμμετέχει σε εκδηλώσεις για τα άτομα με τραυματισμούς της σπονδυλικής στήλης αλλά και σε αντιρατσιστικές οργανώσεις.

ΕΥΡΩΠΗ
Ξεκλειδώνοντας τα μυστικά των πρωτεϊνών
Είναι Λαίδη του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας (Dame), είναι η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια Χημείας σε δύο από τα διασημότερα πανεπιστήμια παγκοσμίως, το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και του Κέιμπριτζ, ίδρυσε τον κλάδο της Δομικής Βιολογίας Αέριας Φάσης, και όμως η γυναίκα με την εκπληκτική αυτή πορεία, η Λαίδη Carol Robinson, είχε εγκαταλείψει το σχολείο στα 16 έτη της! Αρχισε τότε να εργάζεται ως τεχνικός εργαστηρίου σε μια φαρμακευτική εταιρεία αλλά σύντομα συνειδητοποίησε ότι η ζωή θα ήταν άκρως πληκτική αν δεν συνέχιζε την εκπαίδευσή της. Συνέχισε λοιπόν τις σπουδές της –φέρνοντας όμως γενικώς τα πράγματα στα μέτρα της -, αφού εγκατέλειψε κάποια στιγμή οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα επί χρόνια, ώστε να αφοσιωθεί στην οικογένειά της. Και όμως παρά τα διαλείμματα κατάφερε να διαπρέψει.
«Κλειδί» στον δρόμο προς την κορυφή ήταν η ριψοκίνδυνη φύση της (και) απέναντι στην επιστήμη. Ανοιξε κάποτε ένα ολοκαίνουργιο και πολύ ακριβό φασματόμετρο μάζας –μια συσκευή που προσδιορίζει την ατομική σύσταση των ουσιών –και το τροποποίησε έτσι ώστε να έχει την ικανότητα να διατηρεί τις πρωτεϊνικές αλληλεπιδράσεις. Χάρη στο τολμηρό πνεύμα της εφηύρε μεταξύ άλλων μια επαναστατική μέθοδο μελέτης του τρόπου λειτουργίας των πρωτεϊνών. Συγκεκριμένα ανακάλυψε έναν νέο τρόπο μελέτης των πρωτεϊνών που αποτελούν μέρος της κυτταρικής μεμβράνης και παίζουν κρίσιμο ρόλο στον ανθρώπινο οργανισμό. Το πρωτοποριακό έργο της προκάλεσε επανάσταση στη δομική βιολογία, έναν κλάδο με τεράστιες προοπτικές για την ιατρική έρευνα, στον οποίο η δρ Robinson κυριαρχεί.
Από τις τόσες προκλήσεις που έχει κληθεί να αντιμετωπίσει ως σήμερα η μεγαλύτερη, σύμφωνα με τα λεγόμενα της ιδίας, ήταν «το να εξισορροπήσω την οικογένειά μου με την καριέρα μου».
Πώς πέτυχε λοιπόν την εξισορρόπηση; Αρχικώς μέσω της… ανισορροπίας –γι’ αυτό άλλωστε και εγκατέλειψε την επιστημονική καριέρα της επί οκτώ χρόνια, ώστε να δώσει τα πάντα στην οικογένειά της. Αργότερα όμως κατάφερε να βρει τη σωστή ισορροπία ανάμεσα στους δύο σημαντικότερους άξονες της ζωής της. Ο τρόπος ήταν… το να βάζει ξυπνητήρι ξημερώματα. «Τα κατάφερα δουλεύοντας πολύ νωρίς το πρωί –κανένας δεν με αναζητούσε στις 5 π.μ.!».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ