Ο Κυκλισμός, ο Εγκλεισμός και η Τρικυμία του Αυγούστου

Η δύναμη και η ικανότητα του Δημήτρη Δημητριάδη να διεισδύει, όχι απλώς στο βάθος του ψυχολογικού υποστρώματος των ηρώων του, αλλά και πέρα από αυτό, στην αχαρτογράφητη –θα έλεγε κανείς –περιοχή του όντος, είναι κάτι που ελάχιστα έχει αναλυθεί, έστω κι αν ο θεατρικός συγγραφέας από τη Θεσσαλονίκη έχει κατακτήσει την αναγνώριση εντός και εκτός Ελλάδος. Ωστόσο, το κείμενο αυτό δεν είναι μια τέτοια απόπειρα αποκωδικοποίησης της οντολογικής προσέγγισης του Δημητριάδη για το θέατρο, αλλά μια προσπάθεια διαχείρισης «επικίνδυνων» συνειρμών με αφορμή τον «Κυκλισμό του τετραγώνου», το θεατρικό έργο του Δημητριάδη που ανέβηκε πρώτη φορά το 2010 στο Odéon στο Παρίσι, τρία χρόνια μετά στην Ελλάδα, στη Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών τον Οκτώβριο του 2013 σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καραντζά –και προ ημερών απασχόλησε την επικαιρότητα αφού κέρδισε τις εντυπώσεις στο Φεστιβάλ της Αβινιόν. Μεταξύ άλλων, η γαλλική εφημερίδα «Libération» αφιέρωσε δύο σελίδες σε μια σχεδόν διθυραμβική κριτική, τόσο για τον Δημητριάδη όσο και για τον σκηνοθέτη, ο οποίος κατόρθωσε να δημιουργήσει, όπως σημειώθηκε, μια «αριστοτεχνική ενορχήστρωση». Ο «Κυκλισμός» αναφέρεται στον εγκλεισμό 11 διαφορετικών χαρακτήρων σε «κύκλους» ελπίδας, επιθυμίας και απελπισίας, τους οποίους επιχειρούν να υπερβούν χωρίς ποτέ πραγματικά να το κατορθώνουν. Το έργο είναι αρκετά βαρύ για τους απροετοίμαστους. Είναι χαρακτηριστικό ότι παρά την επιτυχία που συνόδευσε το ανέβασμα της Στέγης Γραμμάτων & Τεχνών, υπήρχαν θεατές (λίγοι, αλλά υπολογίσιμοι) που εγκατέλειπαν την αίθουσα, πολύ απλά γιατί δεν άντεχαν την ωμή σκληρότητα που εκφράζει το μήνυμα ότι η ζωή είναι καταδικασμένη να εξελίσσεται μέσα σε μια επαναληπτικότητα. Αυτό που είσαι, είσαι, και ποτέ δεν θα μπορέσεις να ξεφύγεις από αυτό. Αυτό σου λέει ο Δημητριάδης με απίστευτη σκληρότητα. Τι να κάνει ο κεραυνοβολημένος θεατής; Σηκώνεται και φεύγει από το θέατρο (ίσως για να μη φύγει από τη ζωή…).

Ισως δεν μπορεί να υπάρξει καλύτερη περίοδος για να προσεγγίσει κανείς –θέλοντας και μη… –το μήνυμα και το νόημα του «Κυκλισμού του τετραγώνου» από την περίοδο των διακοπών του Αυγούστου. Σε αντίθεση με όσα παραδεχόμαστε στις μονίμως και επιμόνως ανώδυνες συζητήσεις μας ακόμη και με τους πιο στενούς φίλους μας, οι διακοπές δεν είναι μια περίοδος ηρεμίας, αλλά ένα πεδίο εσωτερικής τρικυμίας, ένα ναρκοπέδιο σκέψεων και σχέσεων. Μέσα στην εκκωφαντική απουσία της καθημερινής «κυκλικής» ρουτίνας δεν είναι λίγοι όσοι συνειδητοποιούν ότι η προηγούμενη χρονιά, που τόσο γρήγορα πέρασε, δεν είχε κανένα ιδιαίτερο νόημα και μάλλον δεν θα έχει ούτε η επόμενη. Ανεβάζουμε το αυτοκίνητο στο κλειστοφοβικό Highspeed με τον κλιματισμό του ψυγειοκαταψύκτη, φτάνουμε στο εξοχικό ή στο ξενοδοχείο και εύκολα σκεφτόμαστε πόσο έγκλειστοι είμαστε στο φαινόμενο του κυκλισμού –ότι δεν είμαστε παρά ένα σύνολο από συναισθηματικές, ψυχολογικές, οικογενειακές και επαγγελματικές κυκλικότητες. Και τότε, εκεί, στις ειδυλλιακές διακοπές, κατά τη διάρκεια των «ευτυχισμένων δείπνων» δυναμώνει μια κρυφή και ανομολόγητη αναζήτηση ανατροπής, ακύρωσης και υπέρβασης της κυκλικότητας. Η διάθεση αυτή, βεβαίως, συνήθως εξατμίζεται αμέσως μετά την επιστροφή στην «κανονικότητα» απλώς γιατί ο φόβος και το κόστος της ανατροπής μοιάζουν μεγαλύτερα από το να υπομείνει κανείς το αίσθημα του πνιγμού –διότι ο κυκλισμός δεν είναι παρά το «αόρατο χέρι» της φθοράς που σε σφίγγει γύρω από τον λαιμό.

Αλλά ακόμη και όσοι αναλαμβάνουν το κόστος, και «αλλάζουν ζωή» μετά τον (εκάστοτε) Σεπτέμβριο, σύντομα μπορεί να συνειδητοποιήσουν έκπληκτοι ότι, αντί για την Εδέμ μιας απεριόριστης ανεξαρτησίας, μάλλον μεταπίπτουν σε μια νέα κυκλικότητα, όσο κι αν αυτή η «νέα κυκλικότητα» μπορεί να είναι προτιμότερη και ίσως πιο ηθική από την προηγούμενη. Η δρασκελιά προς την εσωτερική ανεξαρτησία, την αυτοτέλεια και την ακεραιότητα δεν μπορεί ποτέ να είναι τόσο «ηρωική» όσο θα θέλαμε να είναι. Αυτές είναι ορισμένες από τις σκέψεις που είχα συζητήσει με τον θεατρικό συγγραφέα στο τέλος του 2013, λίγο μετά την ολοκλήρωση των παραστάσεων του «Κυκλισμού» στη Στέγη. «Για τους εγκλεισμούς μας και τις προσπάθειες να τους υπερβούμε μόνοι και με τους άλλους» ήταν η αφιέρωση στην έκδοση του θεατρικού κειμένου του «Κυκλισμού» (εκδόσεις Νεφέλη 2013). Ο Καραντζάς, με το θάρρος και την αυτοπεποίθηση που τον διακρίνουν (χάρη στα οποία δεν έχει την ανασφάλεια να εφευρίσκει σκηνικές ανοησίες όπως άλλοι «ποιοτικοί» συνάδελφοί του…), τίμησε και ανέδειξε το έργο, και αυτό φάνηκε και τώρα στην Αβινιόν. Στη διανομή προστέθηκε ένας εξαιρετικός Μιχάλης Οικονόμου, ένας από τους λίγους ηθοποιούς που δεν κοινωνεί το υποκριτικό ήθος και ύφος των αφόρητων «καναλάτων του σανιδιού».

Ισως λοιπόν οι διακοπές, που ξεκινούν για πολλούς αυτή την Κυριακή, να είναι όχι η πιο ευχάριστη, αλλά αντίθετα η πιο «επικίνδυνη» περίοδος της χρονιάς γιατί ποτέ άλλοτε μέσα στο… κυκλικό έτος δεν διαθέτει κανείς τον χρόνο για να σκεφτεί τόσο πολύ την πιθανότητα, τις προϋποθέσεις και το σχέδιο μιας ανατροπής, μιας σύγκρουσης ή μιας φυγής. Προσοχή: Ισως οι μεγάλες αποφάσεις και αλλαγές (τα μεγάλα «ναι» και τα μεγάλα «όχι») που εκδηλώνονται μέσα στη χρονιά να έχουν τη ρίζα τους σε κάποια «στοιχειωμένη παραλία», μέσα στον μήνα όπου διακόπτεται ο συνηθισμένος κύκλος, τον μοναδικό μήνα που ο ετήσιος κυκλισμός συνειδητοποιείται και μοιάζει τόσο μάταιος, τόσο ευπαθής και τόσο ευάλωτος απέναντι ακόμη και στην πιο κοινή λογική.

Πράγματι, ποτέ η «συνηθισμένη ζωή» του χειμώνα, τα επαναλαμβανόμενα ζωτικά ψεύδη, τα γνωστά ημίμετρα και οι κάθε λογής έντιμοι και ανέντιμοι συμβιβασμοί δεν κινδυνεύουν τόσο όσο κινδυνεύουν στις καλοκαιρινές διακοπές. Παρ’ όλα αυτά, γιατί κατορθώνουν και επιβιώνουν σε έναν τόσο μεγάλο βαθμό; Τι κρατάει τους ανθρώπους δέσμιους του κυκλισμού; Πρόκειται για την αλλόκοτη δύναμη των μικροαστικών φόβων ή μήπως στον πυρήνα του μικροαστικού τρόπου σκέψης κρύβεται συμπυκνωμένη μια τρομερή σοφία; Μάλλον το δεύτερο…

Στον «Κυκλισμό» δύο χαρακτήρες, ο Μοβ και ο Γκρι, αποδίδουν με στωικότητα την πεποίθηση ότι η απόδραση από την κυκλικότητα ίσως δεν είναι εφικτή, άρα κάθε απόπειρα αλλαγής είναι μάταιη.

Ο,τι κι αν γίνει, στην πραγματικότητα τίποτα δεν αλλάζει. Ολα μένουν τα ίδια. Επαναλαμβάνονται. Μία είναι η σταθερή του κόσμου: το συνεχώς ίδιο. Η αλλαγή είναι μια αυταπάτη. Ολη η αυταπάτη εκεί βρίσκεται. Στην ελπίδα ότι κάτι αλλάζει. Δεν γιατρευόμαστε από αυτήν την ελπίδα.

Δεν με δυσαρεστεί αυτό που λες. Εγώ προτιμώ τη στασιμότητα. Και δεν θέλω να μου τη διαταράξει κανείς. Απεχθάνομαι τις διαταράξεις, τις μετακινήσεις, τους κλυδωνισμούς. Τη δράση, προπαντός τη δράση. Οι αποφάσεις, οι ενέργειες. Μια φρίκη. Νηνεμία, απέραντη, απαρασάλευτη ηρεμία. Αυτή είναι για μένα η ιδανική ζωή. Τότε μόνο μπορώ να ζήσω σε πλήρη αρμονία με τον εαυτό μου. Ο εαυτός μου σε πλήρη αρμονία με τον εαυτό μου.

Ολα αυτά περιέχουν πολύ κενό. Ετσι όμως είναι ο κόσμος μας. Κενός. Και δεν μπορούμε με τίποτα να τον γεμίσουμε. Ισως μόνο με το ψέμα, κι εδώ υπάρχει ανεξάντλητο απόθεμα. Γι’ αυτό άλλωστε κατασκευάστηκε, για να μας δίνει την ψευδαίσθηση ότι ο κόσμος είναι πλήρης…

Παρ’ όλα αυτά, ακόμη κι αν, όπως λέει ο Δημητριάδης, «η ζωή είναι κάτι το αμείλικτο, κάτι πολύ πιο εχθρικό από αυτό που νομίζουμε», αξίζει να αφήσουμε λίγο χώρο στο ενδεχόμενο να μπορείς να ανοίξεις τον κύκλο. Να τον μετατρέψεις σε σπείρα, έστω κι αν αυτή η διατάραξη χρειάζεται πόνο και ρίσκο, και κάπως έτσι να κατακτήσεις, έστω ένα μικρό κομμάτι ελευθερίας. Στην εισαγωγή του «Κυκλισμού» υπάρχει μια φράση του Κώστα Αξελού από το έργο «Αυτή η διερώτηση» (εκδ. Εστία, 2003): «Μέσα στην ανοιχτή σπείρα του χρόνου δεν είμαστε αναγκασμένοι να λυγίσουμε κάτω από το βάρος αυτού που μας συμβαίνει. Μπορούμε με τόλμη να συμβάλουμε στο δικό μας γίγνεσθαι…». Και το σοκ του «Κυκλισμού του τετραγώνου» χρησιμεύει ίσως ακριβώς σε αυτό. Είναι το σοκ της ανάνηψης. Μια γενναία και τίμια παρακίνηση για ανάληψη δράσης. Για να διασωθεί, ό,τι μπορεί να διασωθεί.

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 3 Αυγούστου 2014