Ο «κόκκινος Τολστόι»

Βασίλι Γκρόσμαν
Ζωή και πεπρωμένο
Μετάφραση Γιώργος Μπλάνας.
Εκδόσεις Γκοβόστη, 2013,
σελ. 900 (θα κυκλοφορήσει προσεχώς)

Η κοινοτοπία λέει πως κανένα μυθιστόρημα, ακόμη και αν είναι καλογραμμένο, δεν μπορεί να θεωρηθεί σημαντικό μόνο από το περιεχόμενό του. Αυτό ισχύει και για το αριστούργημα του Βασίλι Γκρόσμαν Ζωή και πεπρωμένο που θα κυκλοφορήσει σύντομα και στα ελληνικά. Εχει όμως μεγάλη σημασία το γεγονός ότι ένα έργο που ολοκληρώθηκε πριν από μισό περίπου αιώνα εκδόθηκε πρώτα στη Δύση πριν από τρεις και πλέον δεκαετίες και στη χώρα του το 1989. Και αν ο συγγραφέας του δεν είχε προνοήσει να εμπιστευθεί δύο αντίγραφά του σε φίλους του, εκ των οποίων ο ένας, ο Αντρέι Ζαχάροφ, το μετέγραψε σε μικροφίλμ και το έστειλε στη Δύση, το βιβλίο θα ήταν σαν να μην είχε υπάρξει. Ο Γκρόσμαν το ολοκλήρωσε το 1960 και το έδωσε να δημοσιευθεί στο περιοδικό «Ζνάμια» της Μόσχας. Οι υπεύθυνοι τρομοκρατημένοι το έστειλαν στις Αρχές. Ο Μιχαήλ Σουσλόφ, μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΣΕ και υπεύθυνος για τα ιδεολογικά θέματα, ειδοποίησε τον συγγραφέα ότι το βιβλίο του δεν επρόκειτο να εκδοθεί ούτε έπειτα από διακόσια χρόνια. «Γιατί να προσθέσουμε το βιβλίο σου στις ατομικές βόμβες των εχθρών μας;» του είπε.

Μετά από αυτό ο Γκρόσμαν απευθύνθηκε στον Χρουστσόφ. «Εγώ είμαι ελεύθερος αλλά το βιβλίο μου βρίσκεται στη φυλακή» του έγραψε. Το ερώτημα γιατί ο Χρουστσόφ έδωσε την άδεια να δημοσιευθεί το Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς του Σολζενίτσιν, όπου περιγράφεται η ζωή σε ένα σταλινικό στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας, μπορεί να απαντηθεί ευκολότατα για όποιον διαβάσει συγκριτικά και τα δύο μυθιστορήματα. Η έκδοση του βιβλίου του Σολζενίτσιν θα μπορούσε να θεωρηθεί ως έκφραση της αποσταλινοποίησης. Το μυθιστόρημα του Γκρόσμαν όμως ήταν μια αμείλικτη κριτική του σοβιετικού συστήματος σε όλα τα πεδία. Και ως λογοτεχνικό έργο είναι κατά τη γνώμη του γράφοντος ανώτερο.

Ο Γκρόσμαν πέθανε από καρκίνο του στομάχου το 1964 χωρίς να προλάβει να δει το βιβλίο του τυπωμένο. Το σύστημα τον είχε εξαφανίσει κι ας ήταν ο επιφανέστερος πολεμικός ανταποκριτής του Κόκκινου Στρατού που έζησε από κοντά τις μεγαλύτερες μάχες: του Στάλινγκραντ, του Κουρσκ και της Μόσχας, όπως και την κατάληψη του Βερολίνου. Ας έζησε από πρώτο χέρι την απελευθέρωση των κρατουμένων στο ναζιστικό στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα. Και ας χρησιμοποιήθηκαν οι συνεντεύξεις που πήρε από τους επιζώντες κρατουμένους ως ντοκουμέντο στη Δίκη της Νυρεμβέργης. Στο Ζωή και πεπρωμένο, όπου τα γεγονότα τα οποία περιγράφει εκτυλίσσονται κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ή του Πατριωτικού Πολέμου, όπως τον ονόμασαν οι Σοβιετικοί, δεν έχουμε μόνο την ας πούμε «κουλτούρα» του πολέμου αλλά και μιας ολόκληρης κοινωνίας όπως είχε διαμορφωθεί από το σοβιετικό σύστημα.

Εργο πολυεπίπεδο που κινείται όχι μόνο στα πεδία των μαχών (ιδίως του Στάλινγκραντ, όπου ο Γκρόσμαν πέρασε τρία χρόνια μαζί με τον Κόκκινο Στρατό) αλλά και των ναζιστικών και σοβιετικών στρατοπέδων συγκέντρωσης, τον κόσμο των πολιτικών στελεχών και των κομισαρίων, των πιστών στο σύστημα και των αμφισβητιών, της κοινωνίας σε στιγμές κρίσης όπου αναλύεται η ίδια της η σύσταση και η συγκρότηση. Οπως συμβαίνει και στο Πόλεμος και ειρήνη του Τολστόι, που αποτέλεσε και το πρότυπο του Γκρόσμαν, που το είχε μαζί του στα χρόνια του πολέμου και το διάβασε δύο φορές. Επομένως ο χαρακτηρισμός «κόκκινος Τολστόι», που του αποδόθηκε μεταθανάτια στη Δύση, δεν απέχει και πολύ από την πραγματικότητα.

Πρόκειται λοιπόν για ένα ρεαλιστικό πανόραμα στο οποίο οι κεντρικοί χαρακτήρες υπερβαίνουν τους είκοσι. Το ογκώδες μυθιστόρημα ο Γκρόσμαν το χωρίζει σε τρία μέρη. Ομως οι αμέτρητες ιστορίες επικαλύπτουν η μία την άλλη χωρίς να διακόπτεται η ροή της αφήγησης. Υπάρχει βέβαια, κατά το τολστοϊκό πρότυπο, μια οικογένεια και μαζί της το πλήθος των ανθρώπων που σχετίζονται μαζί τους. Είναι η οικογένεια του πυρηνικού φυσικού Βίκτορ Στουρμ, της συζύγου του Λουντμίλας και της κόρης του Νάντιας, φίλων, γνωστών και εραστών. Η υπόθεση δεν εκτυλίσσεται μόνο στο Στάλινγκραντ αλλά και στα γερμανικά και τα σοβιετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Γκρόσμαν χειρίζεται εξαίρετα και το ζήτημα του πώς ήταν η ζωή στα πεδία των μαχών και πώς στις πόλεις, ποιες οι διαφορές τους, η ατμόσφαιρα, το ψυχολογικό κλίμα και η συμπεριφορά.

Πολλά από τα όσα φέρεται να λέει ο Βίκτορ Στουρμ απηχούν ενδεχομένως τις απόψεις και του ίδιου του συγγραφέα. Το γεγονός ωστόσο ότι ο Γκρόσμαν βρίσκει ομοιότητες ανάμεσα στο ναζιστικό και το σοβιετικό καθεστώς δεν πρέπει να το εκλάβουμε ως απόδειξη του ότι τάχα εξισώνει τα δύο συστήματα. Βεβαίως υπάρχουν σελίδες όπου περιγράφεται όχι μόνον η τυφλή υπακοή των κομματικών στελεχών στον Στάλιν και το κόμμα αλλά και ο αντισημιτισμός του καθεστώτος, που ο Γκρόσμαν, εβραϊκής καταγωγής ο ίδιος από την Ουκρανία, γνώριζε πολύ καλά.

Κι αυτό όμως δεν είναι το κεντρικό θέμα του βιβλίου. Ο αναγνώστης πρέπει να έχει υπόψη του ότι πρόκειται για μυθιστόρημα σοβιετικού συγγραφέα, τα προηγούμενα βιβλία του οποίου εξυμνούσαν το καθεστώς. Ταυτοχρόνως, είναι έργο ελεύθερου ανθρώπου, γι’ αυτό και στο τρίτο μέρος του εμφανίζονται κάποιοι χαρακτήρες που παραμένουν ανώνυμοι, παραπέμποντας σε μια παγκόσμια πλέον κοινωνία, έναν κόσμο που του αξίζει η ελευθερία της εκλογής σε ένα περιβάλλον ειρήνης. Το τελευταίο δεν παρουσιάζεται σαν αφελές κήρυγμα, σαν ηθικοπλαστική πρόταση ή μια, ας πούμε, αντιστροφή των δραμάτων που προηγήθηκαν αλλά σαν προοπτικό κοίταγμα στο μέλλον.

Η έκδοση του Ζωή και πεπρωμένο έρχεται να προστεθεί σε δύο ακόμη σημαντικά έργα της σοβιετικής εποχής που ήταν ως πρόσφατα άγνωστα στη χώρα μας: το Τσεβενκούρ του Αντρέι Πλατόνοφ και της Ελπίδας στα χρόνια της απελπισίας της Ναντιέζντα Μαντελστάμ. Και αν θεωρήσουμε πως δύο από τα σημαντικότερα έργα για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι το Καπούτ του Κούρτσιο Μαλαπάρτε και το Οι γυμνοί και οι νεκροί του Νόρμαν Μέιλερ, θα έλεγα πως το μυθιστόρημα του Γκρόσμαν είναι ανώτερο επίτευγμα.