Από τη μια, υπάρχουν οι σοβαροί διαγωνισμοί βιβλίων, κάτι σαν τις πολύφερνες νύφες που έρχονται με προίκα μεγάλο κύρος, δημοσιότητα, αναγνωρισιμότητα, χρηματικά έπαθλα και αύξηση στις πωλήσεις. Από την άλλη, υπάρχουν κάποιοι διαγωνισμοί που κλείνουν το μάτι στη σοβαροφάνεια των επίσημων καθιερωμένων διοργανώσεων, που εστιάζουν με χιούμορ στα τρωτά τους σημεία και μεταφέρουν την έμφαση από το κείμενο και τον συγγραφέα σε λιγότερο προβεβλημένες όψεις του λογοτεχνικού φαινομένου.
Το βραβείο για τη χειρότερη ερωτική σκηνή σε αφήγημα, που απονέμει κάθε χρόνο από το 1993 το βρετανικό λογοτεχνικό περιοδικό Literary Review είναι ένας τέτοιος διαγωνισμός, που επισημαίνει, με τον τρόπο του, τη χρήση -ή την κατάχρηση- του ερωτισμού στη λογοτεχνία ως συντελεστή για την εμπορική επιτυχία ενός βιβλίου.
Αρκετά παλαιότερος είναι ο ετήσιος διαγωνισμός Diagram Group Prize for the Oddest Title, που διεξάγεται εφέτος για 35η συνεχή χρονιά. Θεσπίστηκε, χάριν διασκέδασης, στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης το 1978 από το περιοδικό Bookseller και τη γραφιστική εταιρεία Diagram -από την οποία πήρε το όνομά του- και βραβεύει τον πιο «κουφό» τίτλο της χρονιάς. Στην πρώτη απονομή, το βραβείο έλαβε ένα βιβλίο με τον ευρηματικό τίτλο: Πρακτικά του Β΄ Διεθνούς Σεμιναρίου για τα γυμνά ποντίκια. Ήταν ένα ιατρικό βιβλίο από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Τόκιο για τα πειράματα σε ποντίκια.
Η βραχεία λίστα των εφετινών υποψήφιων τίτλων, που μόλις ανακοινώθηκε, περιλαμβάνει βιβλία για την υγεία του Χίτλερ, για το ξύσιμο μολυβιών και για το πώς τα πλεκτά καλύμματα για τις τσαγιέρες άλλαξαν τον κόσμο:
Reginald Bakeley, Goblinproofing One’s Chicken Coop (εκδ. Conari) –Πώς να ασφαλίσετε το κοτέτσι σας από τους καλικαντζάρους: Ένα βιβλίο για όσους ζητούν προστασία από κακές νεράιδες και ξωτικά.
Tom Hickman, God’s Doodle: The Life and Times of the Penis (εκδ. Square Peg) –Τα αφηρημένα σκιτσάκια του Θεού: Η ιστορία και η ζωή του πέους: Ένα εγχειρίδιο για τη σχέση του άνδρα με το πέος του.
Loani Prior, How Tea Cosies Changed the World (εκδ. Murdoch) –Πώς τα καλύμματα τσαγιέρας άλλαξαν τον κόσμο: Ένα βιβλίο για το πώς να πλέξει κανείς μια κομψή καλύπτρα για το τσαγερό του, ώστε να κρατά το νερό για περισσότερη ώρα ζεστό. Στα καθ’ ημάς δεν λέει πολλά, αλλά για τους Βρετανούς αποτελεί κομμάτι της κουλτούρας τους, όπως σ’ εμάς το μπρικάκι και τα συμπαρομαρτούντα του ελληνικού καφέ.
David Rees, How to Sharpen Pencils (εκδ. Melville House) –Πώς να ξύσετε τα μολύβια σας: Ένας εικονογραφημένος οδηγός για τους πολλούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να ξύσει κανείς τα μολύβια του.
Jerry Gagne, Lofts of North America: Pigeon Lofts (εκδ. Foy’s Pet Supplies) –Λοφτ στη Βόρειο Αμερική: Λοφτ για περιστέρια: Ένα βιβλίο για τους περιστερώνες της Αμερικής
Hans-Joachim Neumann, Henrik Eberle, Was Hitler Ill? (εκδ. Polity Press) –Ήταν άρρωστος ο Χίτλερ; Μια μελέτη από έναν ιστορικό της Ιατρικής ο οποίος εξετάζει αν ο Χίτλερ ήταν στα καλά του ή αν τα εγκλήματά του οφείλονται σε κάποια ασθένεια.
Ο νικητής θα ανακοινωθεί στις 22 Μαρτίου, κατόπιν δημόσιας ψηφοφορίας στους ιστότοπους thebookseller.com και welovethisbook.com. Ο διευθυντής του Bookseller Φίλιπ Στόουν δήλωσε στον βρετανικό Guardian ότι ο ίδιος έχει μια προτίμηση για το Πώς να ξύσετε τα μολύβια σας «όχι μονάχα επειδή είναι ένας παράδοξος τίτλος, αλλά επειδή βρίσκω ωραία και γενναία την απόφαση του εκδότη να τυπώσει ένα βιβλίο που αφορά ένα αρχαίο εργαλείο γραφής στην εποχή του ίντερνετ. Την επόμενη φορά που θα επισκεφτώ το βιβλιοπωλείο της γειτονιάς μου ελπίζω να δω το βιβλίο εκεί, δίπλα στην πορνογραφική λογοτεχνία που φαίνεται εσχάτως να διατηρεί την εκδοτική βιομηχανία ρωμαλέα και σφριγιλή».
Οι θεωρητικοί των λογοτεχνικών σπουδών δεκαετίες τώρα μελετούν τη ρητορική των τίτλων, προκειμένου να δώσουν απαντήσεις για τη σημασία του τίτλου ως βασικού στοιχείου ταυτότητας ενός βιβλίου αλλά και για τη λειτουργία του ως κύριου παράγοντα για την επικοινωνία και τη διαφήμιση ενός βιβλίου. Ποιο είναι το μυστικό ενός επιτυχημένου τίτλου; Η συνταγή είναι άγνωστη. Μερικές φορές αρκεί ένα κύριο όνομα (Άννα Καρένινα) ή δύο (Ρωμαίος και Ιουλιέτα). Άλλοτε μας κεντρίζει τη φαντασία το παράδοξο (Κουρδιστό πορτοκάλι), κάποτε ασκεί πάνω μιας μυστηριώδη έλξη μια βιβλική αναφορά (Ανατολικά της Εδέμ), άλλοτε μας «ταξιδεύει» ένας τίτλος αφηγηματικός (Ταξίδι μιας μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα, Τα πουλιά πεθαίνουν τραγουδώντας).
«Οι εκδότες και οι βιβλιοπώλες ξέρουν πολύ καλά ότι ο τίτλος παίζει μεγάλο ρόλο στις πωλήσεις» δήλωσε ο Στόουν με αφορμή το εφετινό Diagram Prize. «Το «Έρωτας και τρακτέρ από την Ουκρανία» [Μοντέρνοι Καιροί, 2006] της Μαρίνα Λεβίτσκα έχει πουλήσει μέχρι σήμερα ένα εκατομμύριο αντίτυπα, ενώ βιβλία όπως το «Ψαρεύοντας σολομούς στην Υεμένη» του Πολ Τόρντεϊ [Μίνωας, 2009] ίσως οφείλουν μέρος της επιτυχίας τους στους παλαβούς τίτλους τους».
Αξιόλογα ελληνικά βιβλία αλλά και τίτλοι που μένουν στη μνήμη και που σημείωσαν μεγάλες πωλήσεις στα βιβλιοπωλεία: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά του Κώστα Μουρσελά, Και με το φως του λύκου επανέρχονται της Ζυράννας Ζατέλη -κορυφαία στην επινόηση ευρηματικών και αινιγματικών τίτλων-, Ζιγκ Ζαγκ στις νεραντζιές της Έρσης Σωτηροπούλου.
Σε ό,τι αφορά τα ελληνικά πράγματα, αξίζει να σημειωθεί ότι το 1996 το Diagram απονεμήθηκε στο βιβλίο του Ντέρεκ Γουίλαν Greek Rural Postmen and Their Cancellation Numbers (Ελληνική Φιλοτελική Εταιρεία της Μεγάλης Βρετανίας, 1994) –Οι έλληνες αγροτικοί διανομείς και οι αριθμοί ακύρωσής τους: Ένας κατάλογος των ακυρωτικών αριθμών που χρησιμοποιούσαν οι αγροτικοί διανομείς από το 1911, όταν ιδρύθηκε η ελληνική αγροτική ταχυδρομική υπηρεσία. Το ίδιο βιβλίο το 2008 έλαβε το επετειακό Diagram Prize για τα 30 χρόνια του βραβείου ως ο πιο παράξενος τίτλος από όλους όσους είχαν βραβευθεί ως τότε.
Εκδίδονται βιβλία με παράξενους τίτλους σήμερα στην Ελλάδα; Ποιοι τίτλοι -ας πούμε της τελευταίας πενταετίας- σας φαίνονται αστείοι, ανεξήγητοι, παλαβοί, «κουφοί»; Οι αναγνώστες του άρθρου ενθαρρύνονται να αφήσουν τα σχόλια τους με τις δικές τους εμπειρίες από την ελληνική τιτλολογία, λογοτεχνική και μη.