Ο εβραίος της Βαϊμάρης

H εβραϊκή καταγωγή του Ράτεναου είναι ο μίτος που κρατά σταθερά η Σάλαμιτ Βολκόφ, ομότιμη καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ, καθώς περιηγείται στα δαιδαλώδη μονοπάτια της αμφιλεγόμενης και πολυσχιδούς προσωπικότητάς του στην πρόσφατη βιογραφία της «Walther Rathenau» (Yale University Press, 2011, σελ. 240, τιμή 25 δολάρια).

O Ράτεναου καταγόταν από εύπορη οικογένεια εβραίων επιχειρηματιών. Ο πατέρας του Εμίλ Ράτεναου ήταν ο ιδρυτής της μεγάλης γερμανικής εταιρείας ηλεκτρικού εξοπλισμού AEG. O Βάλτερ ήταν παιδί με καλλιτεχνικές ανησυχίες, σπούδασε όμως φυσική και χημεία, εκπαιδεύτηκε ως μηχανικός, έκανε ένα διδακτορικό και ανέλαβε διοικητικές θέσεις σε πολλές επιχειρήσεις γερμανικών και ξένων συμφερόντων προτού διαδεχθεί τον πατέρα του στην ηγεσία του εργοστασίου της οικογένειας.

Γρήγορα απέκτησε εκτός από τα χρήματα, φήμη και επιρροή. Στη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου υπηρέτησε σε υψηλές θέσεις στο Τμήμα Προμηθειών του Υπουργείου Στρατιωτικών και προμήθευε με πρώτες ύλες τον γερμανικό στρατό. Το 1918 τον βρίσκουμε στην ιδρυτική ομάδα του αριστερού-φιλελεύθερου Γερμανικού Δημοκρατικού Κόμματος, μολονότι απέρριπτε τον σοσιαλισμό και διαχώριζε τη θέση του από τους υποστηρικτές του.

Το 1921 διορίστηκε υπουργός Ανοικοδόμησης της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και το 1922 ανέλαβε καθήκοντα υπουργού Εξωτερικών προωθώντας την ανάπτυξη σχέσεων εμπορικής και πολιτικής συνεργασίας της Γερμανίας με τους συμμάχους και τους εχθρούς της στον Μεγάλο Πόλεμο.

Οι αντιφάσεις ήταν το χαρακτηριστικό στοιχείο της προσωπικότητας του Ράτεναου, τόσο στη δημόσια συμπεριφορά του όσο και στην ιδιωτική ζωή του, γράφει η Βολκόφ. Αυτός ο κοινωνικός άνθρωπος με τις απειράριθμες γνωριμίες που κινούνταν σε πολλούς κύκλους ήταν κατά βάθος ένας μοναχικός εργένης, που κρατούσε αποστάσεις από τους άλλους, δεν αισθανόταν απόλυτα άνετα με τον εαυτό του και προτιμούσε την ιδιότητα του συγγραφέα και του ανθρώπου των τεχνών παρά αυτή του επιτυχημένου βιομηχάνου και πολιτικού.

Συναναστρεφόταν τον Χιούγκο φον Χόφμανσταλ και τον Στέφαν Τσβάιχ, υποστήριζε τον Έντβαρντ Μουνχ (ο οποίος το 1907 φιλοτέχνησε και το πορτρέτο του) και είχε συγγράψει ο ίδιος αρκετούς τόμους δοκιμίων πολιτικού και κοινωνικού στοχασμού αλλά και ένα ουτοπικό μυθιστόρημα με τίτλο «Was wird werden» (1920, Τι μέλλει γενέσθαι).

Τα ποικίλα ενδιαφέροντά του προκαλούσαν σε άλλους τον θαυμασμό και σε άλλους την αντιπάθεια, με πιο γνωστή περίπτωση τον Ρόμπερτ Μούζιλ: ο χαρακτήρας του εκατομμυριούχου Αρνχάιμ στο μυθιστόρημα «Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες», που οι πολλές του ιδιότητες δεν ωφέλησαν κανέναν, λέγεται ότι βασίστηκε στον Ράτεναου.

Σύμφωνα με τη Βολκόφ, ο Ράτεναου είχε επίγνωση των αντιφατικών συναισθημάτων που προκαλούσε. Μάλιστα αναφέρει πως, σε μια ομιλία στα γενέθλιά του, εξομολογήθηκε ότι από παιδί γνώριζε ότι «η φύση τον είχε προικίσει με δύο αντικρουόμενα ταλέντα: την ικανότητα να παρατηρεί και την ικανότητα να ενεργεί, και αυτή η διπλή φύση του ήταν που τον έκανε αινιγματικό για τους άλλους και προκαλούσε την εχθρότητά τους».

Ήταν «προφήτης, φιλόσοφος, μυστικιστής, συγγραφέας, πολιτικός, βιομήχανος και πρωτοπόρος του βιομηχανικού εξορθολογισμού», έλεγε ο βρετανός πολιτικός Ρόμπερτ Μπούθμπι: «Ήταν τόσο πολλά πράγματα ταυτόχρονα, που μόνο ένας γερμανός εβραίος θα μπορούσε να είναι».

Με τρόπο που επιδεχόταν αντιφατικές ερμηνείες αντιμετώπιζε ο Ράτεναου και την εβραϊκή καταγωγή του, γράφει η βιογράφος: Αφενός μεν δεν συγκαταλεγόταν στους πιστούς ιουδαϊστές, τηρούσε αποστάσεις από τον σιωνισμό και ήταν υπέρμαχος της αφομοίωσης των εβραίων στη γερμανική κοινωνία, αφετέρου όμως δεν είχε προσχωρήσει στον χριστιανισμό όπως πολλοί εβραίοι της μεγαλοαστικής τάξης.

Το ενδιαφέρον όμως στη βιογραφία της Βολκόφ δεν είναι το αίνιγμα Ράτεναου και οι λύσεις του αλλά η ανάγνωσή της όχι μόνο ως βιογραφίας ενός εξέχοντος προσώπου αλλά και ως βιογραφίας μιας εποχής και κυρίως ως βιογραφίας της ανόδου και της πτώσης της θρυλικής πρώτης γερμανικής δημοκρατίας.

Ο συνδυασμός της ισχύος με το πνεύμα στη Βαϊμάρη συμβολοποιείται στο πρόσωπο του εβραίου βιομηχάνου, πολιτικού, συγγραφέα και φιλότεχνου ενώ το γεγονός ότι ο Ράτεναου ήταν ο μόνος εβραίος που είχε φτάσει σε τόσο υψηλό αξίωμα στην προπολεμική αντισημιτική Γερμανία είναι απόδειξη της δημοκρατικής δυναμικής της Βαϊμάρης, γράφει η βιογράφος.

Αντιστοίχως, η δολοφονία του είναι το συμβολικό συμβάν που σηματοδοτεί το τέλος των υποσχέσεων της εύθραυστης δημοκρατίας και την άνοδο της ιδεολογίας του ναζισμού. «Η δολοφονία του Ράτεναου», θα έλεγε αργότερα ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, «ήταν η πρώτη απόδειξη της τεράστιας αντιειρηνικής και αντισημιτικής παρουσίας στη Γερμανία».