«Ξεκίνησα από την κορυφή και κατρακύλησα».
O Ορσον Γουέλς γνώριζε πολύ καλά ότι η κινηματογραφική προσφορά του δεν υπήρξε αντάξια της θρυλικής πρώτης ταινίας του, του «Πολίτη Κέιν», η οποία το 2011 κλείνει 70 χρόνια ζωής. Μεταφέροντας στον κινηματογράφο τη θυελλώδη ζωή και καριέρα ενός μεγιστάνα του Τύπου, του Γουίλιαμ Ράντολφ Χερστ (ο οποίος πολέμησε μανιασμένα τη δημιουργία της ταινίας), ο Γουέλς έκανε ανεξίτηλη στον χρόνο αλληγορία για την πλουτοκρατία που αρχίζει από μια αόριστη ιδεολογία για να καταλήξει στο υλικό τίποτε. Χωρίς προηγούμενη κινηματογραφική εμπειρία, χωρίς καν κινηματογραφική παιδεία, ο Γουέλς χρησιμοποιώντας πρωτόγνωρες τεχνικές φόρμες και πρωτοποριακά για την εποχή τους μηχανήματα συνδύασε το ρετρό ύφος με το γκρέμισμα των παραδοσιακών κανόνων κινηματογραφικής αφήγησης και το αποτέλεσμα ήταν μια από τις πιο πολύπλευρες ταινίες του σινεμά.
Ο «πόλεμος» που τον έκανε διάσημο
Ο Ορσον Γουέλς ήταν ένας γίγαντας με τα όλα του, ακόμη και στο πληθωρικό, θηριώδες σώμα του. Γεννήθηκε στις 6 Μαΐου του 1915 στην Κενόσα του Γουισκόνσιν πέντε κιλά και συνέχισε να παίρνει βάρος ως τον θάνατό του, στις 10 Οκτωβρίου του 1985 στο Χόλιγουντ, το μέρος που τον αγάπησε και τον μίσησε, τον αποθέωσε και τον απέρριψε όσο κανένα άλλο.
Εκανε τα πρώτα του βήματα δουλεύοντας ως ηθοποιός σε πειραματικό θέατρο της Ιρλανδίας, όπου μετακόμισε έφηβος παρατώντας τα πάντα στις ΗΠΑ. Σύντομα σκηνοθετούσε μικρές θεατρικές ομάδες και στα τέλη της δεκαετίας του ΄30, μαζί με τον βρετανό παραγωγό (και μετέπειτα ηθοποιό) Τζον Χάουζμαν, ήταν πλήρως αφοσιωμένος στο θέατρο ανεβάζοντας με τον θίασο Μέρκιουρι ριζοσπαστικές παραστάσεις στη Νέα Υόρκη. Το 1938 συντάραξε τους πολίτες της Νέας Υόρκης μέσω μιας ραδιοφωνικής διασκευής του «Πολέμου των κόσμων» του Χ. Τζ. Γουέλς. Με την ψευδαίσθηση ότι εξωγήινα όντα είχαν εισβάλει στη Γη, ο κόσμος κατέβηκε πανικόβλητος στους δρόμους αναζητώντας καταφύγιο! Τον μίσησαν αλλά είχε πετύχει να γίνει διάσημος μέσα σε μία νύχτα. Διάσημος και περιζήτητος. Η φήμη που απέκτησε από τον «Πόλεμο των κόσμων» δεν άφησε αδιάφορο το Χόλιγουντ, το οποίο σύντομα τον κάλεσε στα λημέρια του για τον «Πολίτη Κέιν».
Θύμα της μεγαλομανίας του
Ο Γουέλς ήταν μόλις 24 ετών όταν έφθασε στο Χόλιγουντ με 15 μέλη του θιάσου Μέρκιουρι για να φτιάξει τον «Κέιν». Ως τότε ο κινηματογράφος τον άφηνε αδιάφορο- δεν είχε καν ιδέα για την πρακτική του. Στο Χόλιγουντ φρόντισε να βρει τους κατάλληλους συνεργάτες που θα τον βοηθούσαν να εκφρασθεί έτσι όπως μόνον ο ίδιος επιθυμούσε. Ενας από αυτούς ήταν ο σεναριογράφος του «Κέιν» Χέρμαν Μάνκιεβιτς, ένας άλλος ήταν ο διευθυντής φωτογραφίας Γκρεγκ Τόλαντ, που- σύμφωνα με τον ίδιο τον Γουέλς- τον βοήθησε να ξεπεράσει την αμάθειά του μαθαίνοντάς του κινηματογράφο μέσα σε ένα μόλις απόγευμα!
Ο Γουέλς αφομοίωσε με δημιουργικότητα την τεχνική των δασκάλων: εξαρθρώνοντας τους χρόνους, τεμαχίζοντας το ντεκουπάζ και προτείνοντας πρωτοποριακές για την τότε εποχή γωνίες λήψης και κινήσεις της μηχανής, ανανέωσε την παραδοσιακή κινηματογραφική αφήγηση.
Το συμβόλαιο που το παιδί-«θαύμα» είχε υπογράψει του εξασφάλιζε μια πλειάδα δικαιοδοσιών (συγγραφικής, σκηνοθετικής, υποκριτικής), αλλά τελικά ο «Πολίτης Κέιν» έμελλε να γίνει η μοναδική ταινία στην οποία ο Γουέλς είχε τον πλήρη έλεγχο.
Ωστόσο η μεγαλομανία και η αστείρευτη φαντασία του Γουέλς δεν μπορούσαν να αντέξουν ένα σύστημα καταπίεσης όπως αυτό του Χόλιγουντ. Μετά τη δεύτερη ταινία του «Οι υπέροχοι Αμπερσον» που ξεπέρασε τον προϋπολογισμό παραγωγής της και τελικά σφαγιάστηκε από το στούντιο RΚΟ στη μονταζιέρα, ο Γουέλς εκδιώχθηκε.
Στην Αμερική γύρισε ακόμη τρεις ταινίες, την «Κυρία από τη Σανγκάη», τον «Ξένο» και τον «Μακμπέθ», προτού μετακομίσει στην προσφιλέστερή του Ευρώπη όπου δεν έπαψε να δουλεύει, υπό τη σκιά, πάντα, του «Πολίτη Κέιν». Η καριέρα του δεν «ανάρρωσε» ποτέ, όμως εκείνος ποτέ δεν σταμάτησε να επιμένει. Επαιζε παντού για να συγκεντρώνει τα απαραίτητα χρήματα για την παραγωγή των προσωπικών δημιουργιών του («Η δίκη», ο «Οθέλλος», ο «Φάλσταφ», που επίσης δεν ολοκληρώθηκε ποτέ), παραμένοντας πάντα μια γοητευτική προσωπικότητα μπροστά στα φώτα της δημοσιότητας, είτε με τη συνοδεία είτε χωρίς τη συντροφιά της (πρώτης από τις τρεις) συζύγου του, της Ρίτας Χέιγουορθ, με την οποία έμεινε παντρεμένος από το 1943 ως το 1948.
Κέρδισε μόνο ένα Οσκαρ
Ο Φρανσουά Τρυφό είπε κάποτε ότι ο «Πολίτης Κέιν» είναι ίσως η ταινία χάρη στην οποία οι περισσότεροι κινηματογραφιστές αποφάσισαν να ξεκινήσουν την καριέρα τους. Το ίδιο και ο Μάρτιν Σκορσέζε. Είναι δύσκολο όμως να εξηγήσεις τι είναι αυτό που κάνει ένα τόσο σπουδαίο έργο να είναι τόσο σπουδαίο. Σαφώς πρόκειται για μια ανεκτίμητη κινηματογραφική κληρονομιά που ανήκει σε όλους μας και δεν μπορεί πια να αμφισβητηθεί. Οπως όμως συνέβη με τις περισσότερες ταινίες του ομιλούντος κινηματογράφου που χαρακτηρίστηκαν αριστουργήματα, έτσι και ο «Κέιν» αναγνωρίστηκε σταδιακά, με το πέρασμα του χρόνου. Κέρδισε μόνον ένα Οσκαρ (σεναρίου, το οποίο μοιράστηκε ο Γουέλς με τον Μάνκιεβιτς) και είχε φτωχή πορεία στα ταμεία ως ταινία α΄ προβολής. Παραπάνω από μία εξηκονταετία μετά, το Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου ανέδειξε τον «Πολίτη Κέιν» ως την καλύτερη ταινία όλων των εποχών, παρακινώντας εκατοντάδες χιλιάδες Αμερικανούς να «επιστρέψουν» στις κλασικές ασπρόμαυρες ταινίες, έστω μέσω του βίντεο και της τηλεόρασης.
