Εφέτος είναι η πρώτη φορά που τα συνήθως λαλίστατα διοικητικά στελέχη των τραπεζών και των χρηματιστηριακών εταιρειών αποφεύγουν να κάνουν προβλέψεις. Και αυτοί όμως που μιλάνε στον Τύπο, είναι επιφυλακτικοί. Κανείς δεν ξέρει τι μας ξημερώνει το 2009 ούτε στην παγκόσμια οικονομία ούτε φυσικά στην ευρισκόμενη στα πρόθυρα της χρεοκοπίας ελληνική οικονομία. Μπορούμε άραγε να ρίξουμε μια ψύχραιμη ματιά στα ζητήματα; Για να το καταφέρουμε πρέπει να συμφωνήσουμε ότι «η παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη στηρίχτηκε στα δανεικά» και δεύτερον ότι «η υπόθεση ότι όλες οι αξίες θα ανεβαίνουν διαρκώς αποδείχτηκε τραγικά λανθασμένη». Αυτά τα δύο σημεία μάς δίνουν το κλειδί για την αποκρυπτογράφηση του τι συμβαίνει σήμερα και πού θα βρεθούμε αύριο. ? Οικονομία ψευδαισθήσεων
Η κατάσταση στη διεθνή οικονομική σκηνή είναι σύμφωνα με όλους τους αναλυτές πρωτοφανής. Υστερα από δεκαετίες ανόδου όλων των αξιών, σήμερα βιώνουμε την κατάρρευσή τους. Οι τιμές των μετοχών, των ομολόγων, των εμπορευμάτων και των πρώτων υλών, των πολύτιμων μετάλλων, των καραβιών, των ναύλων, των έργων τέχνης, των ακινήτων, της ενέργειας, όλες οι τιμές ανέβαιναν διαρκώς καθώς υπήρχε υπερβάλλουσα ρευστότητα χρήματος. Ο πλούτος που δημιουργούσε αυτή τη ρευστότητα όμως δεν υπήρχε στην πραγματικότητα. Η ρευστότητα δημιουργήθηκε και συντηρήθηκε από τα δανεικά. Ολοι ζούσαμε μέχρι σήμερα με δανεικά και ακόμη περισσότερο οι μεγάλες επενδυτικές τράπεζες και τα hedge funds. Για όσους δεν ξέρουν τις λεπτομέρειες, μπορούμε απλά να παραθέσουμε ένα παράδειγμα. Κάθε χρηματιστής με εμπειρία δέκα ετών στις μεγάλες διεθνείς αγορές αποφάσιζε να φτιάξει ένα δικό του κεφάλαιο για να το επενδύει σε μετοχές. Μάζευε λοιπόν ο ίδιος μερικά χρήματα από πελάτες του, π.χ. 10 εκατομμύρια ευρώ, έπαιρνε και δανεικά 90 εκατομμύρια ευρώ και άρχιζε να παίζει στα χρηματιστήρια. Γιατί λοιπόν οι επενδυτές αλλά και οι τραπεζίτες δάνειζαν τον κάθε χρηματιστή για να φτιάξει δικό του hedge fund; Πρώτον, διότι ήθελαν μεγάλες αποδόσεις και μπροστά στην προοπτική αυτών των αποδόσεων υποτιμούσαν κάθε έννοια ρίσκου. Δεύτερον, διότι όλοι πίστευαν ότι αύριο μεθαύριο και αντιμεθαύριο θα βρεθεί κάποιος να αγοράσει ακριβότερα όλες τις επενδύσεις τους. Η τραγικά λανθασμένη αυτή εκτίμηση, ότι δηλαδή όλες οι αξίες θα ανεβαίνουν διαρκώς, είναι η αιτία του πληθωρισμού αξιών που ζήσαμε τα προηγούμενα χρόνια. Σε αυτή την ανόητη εκτίμηση στηρίχθηκε η αγορά στεγαστικών δανείων των ΗΠΑ και δημιουργήθηκε το πρόβλημα των subprimes. Στην ίδια προσδοκία στηρίχτηκαν όλες οι αγορές ανά τον κόσμο.
Εχουμε δηλαδή έναν συνδυασμό δύο ψευδαισθήσεων. Της ψευδαίσθησης ότι υπάρχουν λεφτά (που ήταν όμως δανεικά) και της ψευδαίσθησης ότι όλα θα συνεχίσουν να ανεβαίνουν (πράγμα που δεν έγινε). Οι δύο αυτές ψευδαισθήσεις δημιούργησαν τη φούσκα των φουσκών, που περιλαμβάνει κάθε κινητή και ακίνητη αξία. Οταν οι ψευδαισθήσεις αυτές διαψεύστηκαν, η φούσκα έσκασε και οι αξίες άρχισαν να κατρακυλούν καταστρέφοντας τράπεζες, χρηματιστηριακές εταιρείες, βιομηχανίες και κάθε είδους οικονομική δραστηριότητα. ? Ο κύκλος
Δυστυχώς αυτή η κατάρρευση δεν περιορίζεται στον κόσμο των αγορών και των χρηματιστηρίων, αλλά μεταφέρεται στην πραγματική οικονομία και στην τσέπη μας. Το κακό ξεκίνησε από τις τράπεζες και χτύπησε πρώτα από όλους αυτές. Οι μεγαλύτερες επενδυτικές τράπεζες του κόσμου έκλεισαν, πολλές από τις μεγάλες διεθνείς τράπεζες είναι στα όρια της χρεοκοπίας, τα δάνεια περιορίζονται και το πρόβλημα μεταφέρεται στη βιομηχανία. Τράπεζες και βιομηχανίες κλείνουν και απολύουν εκατοντάδες χιλιάδες εργαζομένους ανά τον κόσμο. Οι απολυμένοι δεν έχουν να πληρώσουν τις κάρτες και τα καταναλωτικά τους δάνεια, μειώνουν και την κατανάλωσή τους οι ίδιοι και το πρόβλημα ξαναγυρνάει στις τράπεζες με νέες ζημιές. Οι τράπεζες αντιδρούν με νέο περιορισμό των δανείων προς τις επιχειρήσεις και η οικονομία μπαίνει στο σπιράλ της ύφεσης. Τη λύση καλούνται να δώσουν οι κυβερνήσεις αναλαμβάνοντας τη χρηματοδότηση των τραπεζών και των επιχειρήσεων με κρατικά κεφάλαια και έτσι ξαναγυρνάει η λογική των κρατικοποιήσεων. Δεν μπορεί το κράτος να βοηθάει τους τραπεζίτες και τους βιομηχάνους και να μην παίρνει αντάλλαγμα τις μετοχές τους.
Πολλοί ερμηνεύουν αυτό το φαινόμενο ως το τέλος του καπιταλισμού. Φυσικά και δεν είναι. Είναι μια στροφή του οικονομικού κύκλου, ο οποίος συνεχίζει την αέναη πορεία του μέχρι να ξαναβρεθούμε στα ίδια και να ξανακάνουμε πάλι τα ίδια.
Σε ποιο σημείο του κύκλου βρισκόμαστε αυτή τη στιγμή κανείς δεν το ξέρει. Το βέβαιον είναι ότι βρισκόμαστε στην «κατηφόρα», δηλαδή στην ύφεση και όχι στην «ανηφόρα» που συμβολίζει την ανάπτυξη. Δεν ξέρουμε όμως πόσο κάτω είμαστε και πότε θα αρχίσουμε να ανεβαίνουμε.
Δεν ξέρουμε επίσης πόσο θα καταφέρουν οι κυβερνήσεις να ελέγξουν την κατάσταση, πόσο τα μέτρα που παίρνουν για καλύτερους ελέγχους στις χρηματιστηριακές συναλλαγές και στο τραπεζικό σύστημα θα αποδώσουν, ούτε αν υπάρχει μια καινοτομία που θα βοηθούσε τις οικονομίες να μπουν σε φάση ανάπτυξης. Δεν είναι λίγοι αυτοί που πιστεύουν ότι η μόνη λύση είναι ο πόλεμος και μας θυμίζουν το «πατήρ πάντων πόλεμος» λέγοντας ότι αυτός ήταν πάντα η μόνη λύση για την ανάκαμψη των οικονομιών. Από την άλλη, δεν είναι λίγοι και αυτοί που υποστηρίζουν ότι η «πράσινη» οικονομία θα σώσει και την παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη και τον πλανήτη που κινδυνεύει. Το ποια άποψη θα επικρατήσει τελικά, δεν το ξέρουμε ακόμη. Αλλά δεν θα αργήσουμε και να το μάθουμε.
? Στο μεταξύ στην Ελλάδα…
Η διεθνής κατάσταση είναι κακή, αλλά η κατάσταση στην Ελλάδα είναι χειρότερη. Η κυβέρνηση δεν κατάφερε στην πενταετία που κυβερνά να διαμορφώσει μια αποτελεσματική οικονομική πολιτική. Στηρίχτηκε κυρίως στα δανεικά και δεν περιόρισε τις σπατάλες του Δημοσίου. Αντίθετα, αυξήθηκε και εξαπλώθηκε η διαφθορά και τώρα η κυβέρνηση βουλιάζει στα σκάνδαλα και η χώρα είναι ακυβέρνητη.
Τα νούμερα είναι αμείλικτα για την ελληνική οικονομία. Το δημόσιο χρέος αυξήθηκε από 190 δισ. το 2004 σε 250 δισ. το 2008, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι θα χρειαστεί εφέτος να δανειστούμε από το εξωτερικό περισσότερα από 50 δισ. ευρώ για να καλύψουμε τις ανάγκες μας. Θα μας τα δώσουν; Και αν ναι, με ποιους όρους; Ηδη βρεθήκαμε στην πίσω θέση της Ευρώπης των δύο ταχυτήτων, αφού δανειζόμαστε πολύ ακριβότερα απ΄ ό,τι οι άλλοι Ευρωπαίοι. Το τι θα γίνει με τα δάνειά μας, επίσης δεν θα αργήσουμε να το μάθουμε. Σε ένα- δύο μήνες για την ακρίβεια, ο κ. Αλογοσκούφης θα διαπιστώσει αν μπορεί- και με ποιους όρους- να δανειστεί η Ελλάδα από τους ξένους τραπεζίτες. Αν δεν μας δανείσουν θα πρέπει να κάνουμε παύση πληρωμών και να απευθυνθούμε στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Ας ελπίσουμε όμως στο καλό σενάριο που θα μας δανείσουν. Σε αυτή την περίπτωση θα υπερχρεωνόμαστε διαρκώς με χειρότερους όρους κάθε φορά για να ξεπληρώνουμε παλιά χρέη. Πώς μπορούμε να βγούμε από αυτόν τον φαύλο κύκλο; Μόνο με πλήρη αλλαγή οικονομικής πολιτικής που βεβαίως προϋποθέτει αλλαγή κυβέρνησης. Και ούτε είναι βέβαιον ότι η νέα κυβέρνηση θα μπορέσει να μας βγάλει γρήγορα από το καθοδικό κανάλι, αν πρώτα δεν στρώσει η κατάσταση στη διεθνή οικονομία. Με λίγα λόγια είμαστε ένα πολύ αδύναμο κράτος με μια οικονομία στα πρόθυρα της πτώχευσης, μέσα στην παγκόσμια οικονομική κρίση. Ο,τι χειρότερο.
Οι πολίτες θα νιώσουν πολύ βαριά αυτή την οικονομική κρίση. Οι περισσότεροι έχουν δάνεια, στεγαστικά, καταναλωτικά, κάρτες. Είναι συνεπείς στην πληρωμή των δόσεων και θα είναι συνεπείς όσο μπορούν. Για πόσο καιρό ακόμη όμως; Οι τράπεζες ήδη επιβαρύνουν τους όρους στα δάνεια των επιχειρήσεων και των καταναλωτών, οι μικρότερες επιχειρήσεις δεν αντέχουν και κλείνουν αφήνοντας ανέργους, σε λίγο όταν τα πράγματα χειροτερέψουν και άλλες μεγαλύτερες επιχειρήσεις θα κλείνουν αφήνοντας περισσότερους ανέργους. Οσοι δεν μένουν άνεργοι δεν πρέπει να περιμένουν αυξήσεις, οπότε το σύνολο του πληθυσμού θα στριμωχτεί.
? Το κέντρο του προβλήματος
Και δεν τελείωσαν τα δυσάρεστα. Η ελληνική οικονομία έχει τέσσερις βασικές πηγές εισοδήματος. Τις δημόσιες δαπάνες, τη ναυτιλία, τον τουρισμό και την οικοδομή. Και οι τέσσερις έχουν πρόβλημα.
Ο δημόσιος τομέας δεν έχει χρήματα για να φτιάξει δημόσια έργα και να δώσει ρευστότητα στην αγορά και δουλειές στον κατασκευαστικό κλάδο ή στους προμηθευτές παντός τύπου. Η ναυτιλία μετά από δέκα χρόνια πρωτοφανούς ανάπτυξης αντιμετωπίζει κατάρρευση των τιμών των πλοίων, των ναύλων και της εμπορευματικής κίνησης και οι πλούσιοι εφοπλιστές έχουν δει τις αποτιμήσεις των στόλων τους αλλά και των προσωπικών τους περιουσιών να καταρρέουν. Ο τουρισμός θα πληγεί σημαντικά το 2009 από τις περικοπές των εξόδων όλων των ευρωπαίων και των αμερικανών τουριστών που πλήττονται οι ίδιοι από την κρίση. Ελπίδα μας οι Ρώσοι, οι οποίοι όμως είναι τουρίστες ειδικών απαιτήσεων και δεν μπορούν να επηρεάσουν όλα τα επίπεδα τουριστικής ανάπτυξης. Η οικοδομή έχει ήδη παγώσει, τα απούλητα και ξενοίκιαστα σπίτια είναι πολλά, και αυτό οφείλεται στη διακοπή των στεγαστικών δανείων. Την ίδια στιγμή η εμπορική στέγη βιώνει ακόμη πιο βάναυσα την κρίση. Από τους τέσσερις αυτούς κλάδους προέρχεται το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής ανάπτυξης και ζει πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Το πόσο βαθιά θα επηρεαστεί ο πληθυσμός από την ταυτόχρονη κρίση όλων των κλάδων θα το δούμε στο δεύτερο εξάμηνο του 2009.
Γενικότερα λοιπόν η ελληνική οικονομία βρίσκεται μπροστά σε ένα πολύ μεγάλο οικονομικό πρόβλημα και μάλιστα χωρίς κανένα σχέδιο αντιμετώπισής του από την κυβέρνηση και με την κοινωνία σε αναταραχή.
Το 2009 θα είναι μια «χρονιά του δρόμου». Πολλοί θα βρεθούν στον δρόμο, χωρίς δουλειά, χωρίς εισόδημα, χωρίς δυνατότητα αποπληρωμής των δανείων τους. Οι υπόλοιποι θα βρεθούν στους δρόμους διαδηλώνοντας και θα ακολουθούνται συχνά πυκνά από τους κουκουλοφόρους, τους μετανάστες και την πιτσιρικαρία που θα τα σπάει. Ολοι πάντως αυτό που θα κάνουν αναγκαστικά, θέλοντας και μη, είναι να «σφίξουν το ζωνάρι». Αλλη λύση προς το παρόν δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα.
