O Αλέξιος Μιχαήλοβιτς Ρίντιγκερ, ο Πατριάρχης Μόσχας και πασών των Ρωσιών Αλέξιος Β΄, ο γνωστός κατά ορισμένους πράκτορας της ΚGΒ με το κωδικό όνομα «Αδάμας», άφησε προχθές το πρωί την τελευταία του πνοή σε ηλικία 79 ετών. Η είδηση προκάλεσε θλίψη στη Ρωσία, καθώς ο επί 18 χρόνια Προκαθήμενος της Εκκλησίας της Μόσχας είχε καταστεί ο αδιαμφισβήτητος εκπρόσωπος του ισχυρότερου συνδετικού κρίκου του ρωσικού έθνους- της Ορθοδοξίας- εντός και εκτός των τειχών της άλλοτε κραταιάς αυτοκρατορίας και υπερδύναμης. Η πληροφορία για την απώλεια του Αλεξίου αιφνιδίασε
τους Ορθοδόξους Προκαθημένους καθώς όλοι γνώριζαν ότι, παρά τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε και το προχωρημένο της ηλικίας του, ο μακαριστός Πατριάρχης ήταν καλά και ακολουθούσε καθημερινά ένα δύσκολο πρόγραμμα. Για όλους ήταν ένας από τους τελευταίους εν ζωή θρύλους της Ορθοδοξίας, ο οποίος με τη στάση και τη συμπεριφορά του αποτέλεσε πολλές φορές αντικείμενο έρευνας, λατρείας, σεβασμού αλλά και έντονης αμφισβήτησης. Απέπνεε δύναμη, σιγουριά, βαρύτητα και μεγαλοπρέπεια με τη βαριά φωνή του, τη στάση του αλλά και τη συμπεριφορά του. Μια συμπεριφορά με πολιτική διάσταση και διπλωματική αντίληψη των πραγμάτων, που τον βοήθησε να ξεπερνά τις δυσκολίες τις
οποίες κατά καιρούς αντιμετώπιζε στο εσωτερικό της χώρας, αλλά και στις σχέσεις του Πατριαρχείου του με τις άλλες ορθόδοξες και χριστιανικές Εκκλησίες.
Γεννημένος στο Ταλίν της Ρωσίας στις 23 Φεβρουαρίου 1929, ο μακαριστός Αλέξιος σε δύο μήνες θα εόρταζε τα 80ά γενέθλιά του. Εσθονός γερμανικής καταγωγής, γνώρισε την Ορθοδοξία από τον πατέρα του, ο οποίος ήταν ιερέας, και η δράση του αποτέλεσε πολλές φορές αντικείμενο σχολίων. Διάκονος χειροτονήθηκε το 1950 και πρεσβύτερος το 1958, αποφοίτησε από τη Θεολογική Σχολή του Λένινγκραντ, όπου υπηρέτησε το 1986 ως μητροπολίτης. Τέσσερα χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα το 1990 εξελέγη Πατριάρχης Μόσχας και πασών των Ρωσιών, και στάθηκε
στον θρόνο του Προκαθημένου σε μια δύσκολη περίοδο: η Ενωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών κατέρρεε. ΟΜιχαήλ Γκορμπατσόφπου προχώρησε στις μεγάλες και ιστορικές αλλαγές τής «περεστρόικα», οΜπορίς Γέλτσινο οποίος τον διαδέχθηκε σε μια εποχή που ο σοβιετικός γίγαντας είχε πήλινα πόδια και στη συνέχεια οΒλαντίμιρ Πούτιν με το νέο του όραμα για τη Ρωσία ήταν ανάμεσα στους ηγέτες με τους οποίους συνεργάστηκε.
Ο Αλέξιος με την προσωπικότητά του αντιμετώπιζε τις μεγάλες αλλαγές και προκλήσεις και επέβαλε πολλές φορές τις θέσεις του. Ετσι αποκατέστησε το κλίμα που δημιούργησε επί δεκαετίες η αθεΐα που επέβαλλε το σοβιετικό καθεστώς, και όλοι οι ρώσοι ηγέτες βρίσκονταν στον Πατριαρχικό
Ναό στη διάρκεια των μεγάλων εορτών του χριστιανισμού.
Με τη βοήθεια του ρωσικού κράτους κατάφερε να δημιουργήσει ναούς σε κάθε άκρο του πλανήτη και να ενισχύσει ιδιαίτερα την παρουσία του Πατριαρχείου του στις μητροπόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής, όπου μετανάστευσαν εκατομμύρια Ρώσοι αναζητώντας καλύτερο μέλλον. Ταυτόχρονα προσπάθησε να αντιμετωπίσει τις «ορδές» των ιεραποστόλων των ξένων χριστιανικών Εκκλησιών, οι οποίοι, με τα χρήματα που διέθεταν, προσηλύτιζαν τους ορθοδόξους που έμεναν αποίμαντοι εξαιτίας της αθεΐας επί πολλά χρόνια. Ακόμη δημιούργησε πολλές επιχειρήσεις στην προσπάθειά του να ενισχύσει τα οικονομικά του Πατριαρχείου του.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα το οποίο αντιμετώπισε ως Πατριάρχης Μόσχας και πασών των Ρωσιών Αλέξιος ΒΔήταν οι σοβαρότερες επιπτώσεις που υπήρξαν για την Ορθόδοξη Εκκλησία από τη διάλυση της πρώην ΕΣΣΔ. Η μια δημοκρατία μετά την άλλη άρχισαν να αποχωρούν και να ξαναδημιουργούνται κράτη ανεξάρτητα, τα οποία πολλοί εκτιμούσαν ότι ανήκαν στο παρελθόν. Οι πρώτες χώρες που διεκδίκησαν την ανεξαρτητοποίησή τους ήταν οι Βαλτικές Δημοκρατίες· ανάμεσά τους και η Εσθονία, η ιδιαίτερη πατρίδα του μακαριστού Αλέξιου όπου τα αποτελέσματα των μαχών με τον Κόκκινο Στρατό προκαλούν ακόμη και σήμερα εντάσεις μεταξύ Ρώσων και Εσθονών.
Η ανεξαρτητοποίηση των κρατών συνοδεύτηκε όπως ήταν αναμενόμενο και με τη διεκδίκηση των ηγετών τους για την απόκτηση δικών τους, ανεξάρτητων από το Πατριαρχείο Ρωσίας, Εκκλησιών. Και γι΄ αυτό προσέφευγαν και προσφεύγουν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το γεγονός αυτό προκάλεσε έντονες αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό των ορθοδόξων Εκκλησιών. Ο μακαριστός πάντα εξέφραζε το παράπονο και πολλές φορές την οργή του για το γεγονός ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος παραχώρησε αυτονομία στην Εκκλησία της Εσθονίας. Και ετοιμάστηκε το περασμένο καλοκαίρι να δώσει έναν αγώνα μέχρις εσχάτων για να υποστηρίξει τα δικαιώματα της Εκκλησίας του στην Ουκρανία όπου ο πρόεδροςΒίκτορ Γιουστσένκο ζητεί από το Οικουμενικό Πατριαρχείο την ανεξαρτητοποίηση της Εκκλησίας της χώρας του.
Αλέξιος και Βαρθολομαίος διασταύρωσαν πολλές φορές τα «ξίφη» τους. Από τον Ιανουάριο του 2000 οπότε και συναντήθηκαν πολλές φορές απειλήθηκε σχίσμα μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Μόσχας, η οποία έφτασε ακόμη και σε διακοπή της μνημόνευσης του Οικουμενικού Πατριάρχη από την κυριακάτικη Λειτουργία. Και οι σχέσεις τους αποκαταστάθηκαν μόλις πριν από δύο μήνες όταν ο Αλέξιος επισκέφθηκε έπειτα από δεκαέξι ολόκληρα χρόνια την Κωνσταντινούπολη και την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Με αφορμή αυτή την επίσκεψη «Το Βήμα» πήρε μια συνέντευξη από τον Πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών Αλέξιο. Η συνέντευξη αυτή, η τελευταία του Πατριάρχη Μόσχας, αποδεικνύει ότι ο Αλέξιος ως και την τελευταία στιγμή έδειχνε αποφασισμένος να υπερασπιστεί όσα του κληροδότησαν η Ιστορία και οι πολιτικές εξελίξεις, καθώς και την κυριαρχία της Εκκλησίας του στην ιδιαίτερη πατρίδα του την Εσθονία. Ακόμη με αυτή τη συνέντευξη που είχε προγραμματιστεί να δημοσιευθεί σήμερα απέστελλε μήνυμα για την ανάγκη ενότητας της Ορθοδοξίας, καθώς όπως ανέφερε όποτε υπάρχουν διαφωνίες«οι σχισματικοί πάντα προσπαθούν να τις βρουν για να τις χρησιμοποιήσουν για το καταστροφικό τους έργο».
–Ποια τα αποτελέσματα της πανορθοδόξου συνάντησης στην Κωνσταντινούπολη τον Οκτώβριο;
«Κάθε συνάντηση των προκαθημένων αυτοκεφάλων Εκκλησιών και ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται από την κοινή προσευχή, τη Θεία Λειτουργία, είναι συμβολή στην εδραίωση της πανορθόδοξης ενότητας, την οποία η Εκκλησία έχει μεγάλη ανάγκη για να είναι επιτυχής η μαρτυρία της προς τον κόσμο για τις αξίες του Ευαγγελίου. Γι΄ αυτόν τον λόγο η επικοινωνία με τους αδελφούςπροκαθημένους των Εκκλησιών πάντα φέρνει χαρά, είτε γίνεται αυτή στη Μόσχα είτε στην Κωνσταντινούπολη είτε σε κάποιον άλλον τόπο. Σε αυτή τη συγκεκριμένη περίπτωση μας χαροποιεί ιδιαίτερα το ότι, παρά ορισμένες διαφορές μεταξύ των Εκκλησιών, πάντα ενωμένων στην πίστη και στα μυστήρια, βρέθηκε αποδεχόμενη από όλους λύση του θέματος για τη σύσταση των συμμετεχόντων στη συνάντηση. Εννοώ ότι το τελικό κείμενο υπέγραψαν μόνο οι προκαθήμενοι των αυτοκεφάλων Εκκλησιών, οι οποίοι αναμφίβολα αναγνωρίζονται με αυτό το αξίωμα από όλον τον ορθόδοξο κόσμο. Εκτός από αυτό, ένα από τα σημαντικά αποτελέσματα της συνάντησης των προκαθημένων είναι ότι οι αυτοκέφαλες Εκκλησίες βρήκαν το κλειδί για να συνεχίσουν τη διαδικασία προετοιμασίας της Ιεράς και Μεγάλης Συνόδου με τη σύγκληση πανορθόδοξων συναντήσεων, όπως γινόταν τον 20ό αιώνα, με την προϋπόθεση ότι σε αυτές τις συναντήσεις επίσης θα εκπροσωπούνται μόνο οι αυτοκέφαλες Εκκλησίες». – Ποια πιστεύετε ότι είναι τα θέματα που πρέπει να συζητήσουν οι ορθόδοξοι και τα οποία προκαλούν την ανησυχία σας;
«Μας ανησυχούν ιδιαίτερα τα προβλήματα της εκκλησιαστικής ενότητας. Αυτό το θέμα ήταν κυρίαρχο στην αρχιερατική σύνοδο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρωσίας που πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι. Θα ήθελα σε τέτοιες συναντήσεις να αφιερώνεται περισσότερος χρόνος στη συζήτηση περί των απειλών για την ενότητα του ορθόδοξου κόσμου και στην επεξεργασία των μηχανισμών για την εξάλειψη αυτών. Συγκεκριμένα θα μπορούσαμε να προτείνουμε να συμπεριληφθούν στην ημερησία διάταξη το θέμα για τους σχισματικούς στην Εκκλησία και τι οι αυτοκέφαλες ορθόδοξες Εκκλησίες θα μπορούσαν να κάνουν από κοινού για την επίλυση αυτού του επίκαιρου προβλήματος. Χρειαζόμαστε την αλληλεγγύη επειδή οι σχισματικοί πάντα προσπαθούν να βρουν διαφωνίες μεταξύ των ορθοδόξων και να τις χρησιμοποιήσουν για το καταστροφικό τους έργο. Εκτός από αυτό, θα θέλαμε να αξιοποιείται η πλούσια εμπειρία που έχει η Εκκλησία της Ρωσίας από την κατανόηση των επίκαιρων κοινωνικών προβλημάτων στην πανορθόδοξη κοινότητα. Τα θέματα βιοηθικής, οικονομίας, οικολογίας, οικογενειακής και κοινωνικής ηθικής και ανθρώπινων δικαιωμάτων, όλα αυτά παρουσιάζονται στα πρακτικά που εγκρίθηκαν στις αρχιερατικές συνόδους της Εκκλησίας μας κατά τα τελευταία χρόνια. Η κοινωνική ανταπόκριση στη Ρωσία δείχνει ότι η γνώμη της Εκκλησίας για παρόμοια θέματα ενδιαφέρει πολύ τους συγχρόνους μας».
– Ποιες είναι σήμερα οι σχέσεις με τον Οικουμενικό Πατριάρχη μετά τα προβλήματα που είχατε το καλοκαίρι με αφορμή την επίσκεψη που πραγματοποίησε στο Κίεβο;
«Πάντα σεβόμαστε την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και ποτέ δεν είχαμε ξεχάσει τον ρόλο που έπαιξε στον εκχριστιανισμό και στη χριστιανική διαφώτιση της Ρους (των Ρως). Οι Εκκλησίες μας έχουν αδελφικές σχέσεις που βασίζονται στην κοινή πίστη και στην αφοσίωση στην εκκλησιαστική παράδοση. Αυτό επιβεβαιώθηκε περίτρανα με την τέλεση της Θείας Λειτουργίας από τους προκαθημένους των Εκκλησιών της Κωνσταντινούπολης και της Ρωσίας στη Βλαδιμήρσκαϊα Γκόρκα στο Κίεβο τον Ιούλιο του 2008, όπως και κατά τη διάρκεια της πανορθόδοξης συνάντησης στην Κωνσταντινούπολη. Οι Εκκλησίες μας ωστόσο έχουν διαφορετικές απόψεις σε μερικά ζητήματα, τα οποία η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας προτείνει να λυθούν μέσω διαλόγου. Με αυτή την έννοια οι συναντήσεις με τον Παναγιότατο Πατριάρχη Βαρθολομαίο στο Κίεβο και στην Κωνσταντινούπολη, οι συζητήσεις για μια σειρά θέματα που αφορούν τις σχέσεις των δύο Εκκλησιών, δίνουν ελπίδα ότι η συνεργασία θα διευρυνθεί».
– Ποια ζητήματα σας χωρίζουν; «Ανάμεσα στα ζητήματα για τα οποία οι θέσεις της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης και της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρωσίας δεν συμπίπτουν ως πρώτο πρέπει να αναφέρουμε το εσθονικό πρόβλημα, για την επίλυση του οποίου καταβάλλονται συνεχείς προσπάθειες τα τελευταία χρόνια. Αλλο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό θέμα, που επίσης χρήζει ισορροπημένης αντιμετώπισης, είναι η διχογνωμία για την πνευματική στήριξη της ορθόδοξης διασποράς. Παρά τη διχογνωμία στην αντιμετώπιση του εσθονικού και άλλων ζητημάτων, είμαστε βέβαιοι ότι τα προβλήματα αυτά μπορούν και πρέπει να λυθούν με διμερή διάλογο. Οσον αφορά το θέμα της διασποράς, πρέπει να επιτευχθεί η πανορθόδοξη συναίνεση με σεβασμό προς τις θέσεις όλων των αυτοκεφάλων Εκκλησιών και την κοινή μας εκκλησιαστική παράδοση. Η διαδικασία αυτή δεν προβλέπεται να είναι απλή. Αλλά είναι σημαντικό να κάνουμε έστω ενίοτε μικρά βήματα προσέγγισης με υπομονή και αγάπη».
▅Ο Πούτιν θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην ανάδειξη του νέου πατριάρχη
Η μάχη της διαδοχής
Με την κυβέρνηση και πρωτίστως με τον ίδιο τον πρωθυπουργό της ΡωσίαςΒλαντίμιρ Πούτιννα εκτιμάται ότι θα παίξουν καθοριστικό ρόλο, η μάχη για τη διαδοχή του μακαριστού Αλέξιου άρχισε πριν από τέσσερα χρόνια, εντάθηκε τους τελευταίους μήνες και επισημοποιήθηκε με την εκδημία του.
Το εκλογικό σύστημα ανάδειξης του Πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών είναι εξαιρετικά περίπλοκο, αφού σε αυτό συμμετέχουν οι εξής: τα μέλη της Ιεράς Συνόδου, οι μητροπολίτες, οι αρχιεπίσκοποι και οι επίσκοποι οι οποίοι υπηρετούν εντός και εκτός Ρωσίας, καθώς και εκπρόσωποι των μοναστηριών και των λαϊκών στελεχών της Εκκλησίας. Η Αρχιερατική Σύνοδος που συγκλήθηκε για τελευταία φορά το 1990, όταν και εξελέγη ο μακαριστός Αλέξιος, θα ορίσει την ακριβή ημερομηνία σύγκλησης, εντός ενός εξαμήνου, της συνέλευσης των κληρικών και των λαϊκών που θα εκλέξουν τον νέο Πατριάρχη και θα καλέσει όλους τους αρχιερείς οι οποίοι το επιθυμούν και έχουν συμπληρώσει το 40ό έτος της ηλικίας τους να θέσουν υποψηφιότητα.
Η κατάσταση της διαδοχής αυτή τη στιγμή δείχνει ρευστή. Υπάρχουν όμως ορισμένοι μητροπολίτες οι οποίοι φαίνεται ότι έχουν ξεχωρίσει.
Ο Μητροπολίτης Σμολένσκ κ.
Κύριλλοςείναι ο «υπουργός Εξωτερικών» του Πατριαρχείου Ρωσίας, καθώς είναι πρόεδρος της Επιτροπής Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων. Είναι ο πλέον προβεβλημένος στο εξωτερικό, καθώς ηγείται στους διαλόγους του Πατριαρχείου Μόσχας με τα άλλα πατριαρχεία και τις αρχιεπισκοπές, καθώς και με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και τους προτεστάντες. Διατηρεί σχέσεις με πολλές κυβερνήσεις και το ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών, αφού είναι ο κληρικός ο οποίος με τα αεροπλάνα που διαθέτει το Πατριαρχείο ταξιδεύει σε κάθε σημείο του πλανήτη προκειμένου να προωθήσει τα συμφέροντα της Εκκλησίας που υπηρετεί. Πρόσφατα επισκέφθηκε την Κούβα και τη Βενεζουέλα όπου και συναντήθηκε με τους κκ.
Φιντέλ Κάστρο καιΟύγκο Τσάβεςκαι εγκαινίασε δύο νέους ναούς για το Πατριαρχείο της Ρωσίας.
Την ίδια στιγμή αντιμετωπίζει προβλήματα στο εσωτερικό, καθώς τον κατηγορούν οι συντηρητικοί ότι είναι οικουμενιστής. Δεν διαθέτει πολλές φιλίες στα μοναστήρια. Και στην προσπάθεια να ανατρέψει αυτό το δυσμενές κλίμα άρχισε να εμφανίζεται συχνά σε εκκλησιαστική εκπομπή της ρωσικής τηλεόρασης.
Η γενιά των εβδομηντάρηδων του Πατριαρχείου αναμένεται να εκπροσωπηθεί από δύο γνωστές προσωπικότητες, που όμως αντιμετωπίζουν έντονα προβλήματα από το γεγονός ότι συνδέθηκαν με τη σοβιετική εποχή. Πρόκειται για τον Μητροπολίτη Μινσκ και Σλουτσκ και Πατριαρχικό Εξαρχο πάσης Λευκορωσίας κ. Φιλάρετο, ο οποίος αποτελεί ένα από τα έξι μόνιμα μέλη της Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου Ρωσίας και ηγείται και του αντιαιρετικού αγώνα και τον Μητροπολίτη Κρουτίτσης και Κολόμνας κ. Ιουβενάλιο, ο οποίος εξελέγη το 1965 και προκάλεσε πολλές φορές την οργή των ελληνοφώνων ορθοδόξων με τις θέσεις και τις απόψεις του.
Η νέα γενιά αναμένεται να εκπροσωπηθεί από δύο νεαρά στελέχη του Πατριαρχείου, τα οποία και θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στη διαδοχή. Πρόκειται για τους μητροπολίτες Καλούγας και Μπόροβσκ κ. Κλήμη, πρωτοσυγκελλεύοντα του Πατριαρχείου Μόσχας, και Βορονέζ κ. Σέργιο, οι οποίοι εκπροσωπούν τη γενιά των πενηντάρηδων και διαθέτουν υψηλές γνωριμίες και ταυτόχρονα ισχυρές σχέσεις με τα μοναστήρια.
Το αίτημα προς τον Μητσοτάκη
«ΗΤΑΝ στο βάθος φιλέλληνας»δηλώνει στο «Βήμα» ένας από τους ελάχιστους Ελληνες που γνώριζαν και συνεργάστηκαν με τον Πατριάρχη Αλέξιο, ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ κ. Αντώνιος-Αιμίλιος Ταχιάος. «Τον γνώρισα»εξιστορεί «το 1968 όταν ήταν Μητροπολίτης Ταλίν.Ηταν πολύ σεμνός, γαλήνιος και ευπροσήγορος. Πονούσε πολύ όταν η ενότητα της Ορθοδοξίας αντιμετώπιζε προβλήματα. Ετρεφε σεβασμό για το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ο ίδιος μου τόνισε επανειλημμένως ότι είχε προβεί σε δηλώσεις στήριξής του μετά από εχθρικές προς αυτό ενέργειες από τουρκικής πλευράς».
Το 1993«στο τέλος μιας μακράς ιδιαίτερης συζήτησης στην κατοικία του, με ρώτησε αν θα μπορούσα να διαβιβάσω μια επιθυμία του στον τότε πρωθυπουργό της Ελλάδος κ. Κ. Μητσοτάκη, η οποία δεν θα ήθελε να περάσει γραπτώς από επίσημους διαύλους.Του απάντησα καταφατικώς» αναφέρει εν συνεχεία ο κ. Ταχιάος«και μου είπε:“Σας παρακαλώ, να διαβιβάσετε στον κύριο πρωθυπουργό την παράκλησή μου να παροτρύνει έλληνες επιχειρηματίες να έλθουν να αναπτύξουν δραστηριότητες στη Μόσχα, η οποία δυστυχώς έχει κατακλυσθεί από ξένους προς εμάς επιχειρηματίες”».
«Διαβίβασα» προσθέτει ο ομότιμος καθηγητής«καθηκόντως αυτή του την επιθυμία στον πρωθυπουργό, ο οποίος και με ευχαρίστησε με μία επιστολή του. Η τελευταία φορά που συνάντησα τον Πατριάρχη Μόσχας»καταλήγει ο κ. Ταχιάος«ήταν τον περασμένο Ιούλιο στο Κίεβο όταν σε υπαίθρια Θεία Λειτουργία εδεήθη“υπέρ του Παναγιοτάτου Βαρθολομαίου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως και Οικουμενικού Πατριάρχου”».
Η μετάφραση από τα ρωσικά στα ελληνικά των απαντήσεων του Πατριάρχη Μόσχας Αλέξιου στη συνέντευξη που παραχώρησε προς «Το Βήμα» πραγματοποιήθηκε από το Τμήμα Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας και την πρεσβεία της Ρωσίας στην Αθήνα, η οποία έχει ανοίξει βιβλίο συλλυπητηρίων για τον εκλιπόντα ποιμενάρχη.
