Ο συντηρητής της παράδοσης
Η ζωγραφική, μια από τις πρωταρχικές εκφραστικές δυνατότητες μορφοποίησης των εσωτερικών δονήσεων του ανθρώπου κατά τη συνάντησή του με τον Αλλον και τον κόσμο, έχει ανάγκη για να πραγματοποιηθεί και από κάποια υλικά στοιχεία: την επιφάνεια (βράχος, τοίχος, σανίδι, μουσαμάς, χαρτί κτλ.) και το χρώμα (χρωστικές ύλες οργανικές ή ανόργανες, συνδετικό υλικό ζωικό ή φυτικό κτλ.). Τα υλικά αυτά φθείρονται από τη φυσική γήρανση, αλλά και από φυσικές καταστροφές είτε ακόμη από τις ανθρώπινες βλαπτικές επεμβάσεις.
Τη φθορά αυτή προσπαθεί να σταματήσει η Επιστήμη και η Τέχνη της Συντήρησης και να αποκαταστήσει, κατά το δυνατόν, το καλλιτεχνικό έργο, χωρίς όμως δραστικές επεμβάσεις (π.χ. επιζωγραφίσεις). Στην Ελλάδα, που διαθέτει έναν τεράστιο αριθμό ζωγραφικών έργων κινητών και μνημειακών, από τις μινωικές τοιχογραφίες ως τα βυζαντινά ψηφιδωτά, τις εικόνες αλλά και τις τοιχογραφίες των αρχοντικών, η συντήρηση των έργων τέχνης είναι διακονία μεγίστη στη διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, που ένα σημαντικό μέρος της μάλιστα ανήκει και στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Οι άνθρωποι που υπηρετούν αυτή τη διαδικασία, συχνά με θυσία της προσωπικής τους καλλιτεχνικής δημιουργίας, προσφέρουν πολύ μεγάλες υπηρεσίες στη διατήρηση της πολιτιστικής μας ταυτότητας.
Ενας από τους πρωτοπόρους στον τομέα αυτόν του τόπου μας, ο Φώτης Ζαχαρίου, έφυγε τις τελευταίες ημέρες του Απρίλη, πλήρης ημερών. Διέτρεξε όλον σχεδόν τον αιώνα.
Γεννήθηκε στα 1909 στην Αθήνα σε ένα περιβάλλον οικείο με τη ζωγραφική και μάλιστα στην υλική της υποδομή. Ταλαντούχος μαθητής της Σχολής των Τεχνών, με ευοίωνες κριτικές στις πρώτες του εμφανίσεις, θα προσεγγίσει τη συντήρηση των έργων των άλλων ζωγράφων και έτσι σιγά σιγά θα αφοσιωθεί σ’ αυτήν μεταθέτοντας σε δεύτερο επίπεδο την προσωπική του δημιουργία. Θα δουλέψει έτσι για περισσότερα από τριάντα χρόνια χωρίς όμως να θελήσει ποτέ να γίνει μόνιμος δημόσιος υπάλληλος κρατώντας έτσι ένα είδος «καλλιτεχνικής» ανεξαρτησίας. Μετά τη συνταξιοδότησή του θα δοθεί με νεανικό ζήλο στη ζωγραφική και θα μεταφράσει στη σκληρή τεχνική του ψηφιδωτού όσα είχε περισυλλέξει στην ψυχή του στα χρόνια της εργασίας του ως συντηρητής δουλεύοντας σε θαυμαστούς τόπους, όπως το Αγιον Ορος, ο Μυστράς, η Πάτμος κ.ά. Τα ψηφιδωτά αυτά παρουσίασε στην ατομική του έκθεση την άνοιξη του 1988 εκθέτοντας αναμνήσεις από το Αγιον Ορος. Στα ψηφιδωτά αυτά ο Φώτης Ζαχαρίου διατηρεί την παράσταση με θέμα από μοναστηριακά συγκροτήματα, αλλά με την ανάταξη των επιπέδων, την απλοποίηση, την αφαίρεση επουσιωδών στοιχείων, συνομιλεί με τις μοντέρνες αντιλήψεις της τέχνης του καιρού του με τρόπο φυσικό και ανεπιτήδευτο (βλ. «Το Βήμα», 15 Μαΐου 1988, σελ. 56).
Οι αποκαλύψεις στον Αθω
Το έργο του ως συντηρητή είναι ιδιαίτερα εκτεταμένο. Θα αναφέρουμε ενδεικτικά μερικά χαρακτηριστικά δείγματα. Το Αγιον Ορος είναι ένας χώρος που ιδιαίτερα τον προσείλκυσε. Παραμένοντας στο Ορος επί σειρά μηνών με όλες τις δυσκολίες που πριν από μισό αιώνα ήταν ακόμη μεγαλύτερες αποκάλυψε την εξαίσια ζωγραφική του Πανσέληνου (13ος αιώνας) στο Πρωτάτο των Καρυών, αλλά και την υψηλής τεχνικής ζωγραφική του αρχηγέτη και Κρητικής Σχολής Θεοφάνους του Κρητός στη Μονή Σταυρονικήτα (1546). Αλλά και με άλλα έργα της «Μακεδονικής» λεγόμενης Σχολής θα ασχοληθεί, όπως με τις τοιχογραφίες του Χριστού στη Βέροια, έργο του «άριστου ζωγράφου πάσης θετταλίας Καλιέργη», τις τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη, τα ψηφιδωτά των Αγίων Αποστόλων (όλα τα μνημεία του 14ου αιώνα) Θεσσαλονίκης.
Η δράση του θα απλωθεί σε όλη την Ελλάδα, από τις Φέρες κοντά στον Εβρο ως την άκρη του Μυστρά, αλλά θα επεκταθεί και ως την Κύπρο. Κάποτε η αποστολή του θα έχει χαρακτήρα εκστρατείας, όπως όταν δουλεύει (φυσικά πάντα με το αφοσιωμένο του συνεργείο) στην αποτοίχιση των τοιχογραφιών του βυθισμένου σήμερα στα νερά της Τεχνητής Λίμνης ναού της Επισκοπής Ευρυτανίας. Στον Μυστρά δουλεύει καθαρίζοντας τις τοιχογραφίες της Περιβλέπτου αρχικά και αργότερα της Μητρόπολης. Η εργασία του αποδίδει ξανά το αρχαίο κάλλος στη ζωγραφική αλλά συχνά αποκαλύπτει και νέα στοιχεία που συμπληρώνουν τις γνώσεις μας για τη βυζαντινή ζωγραφική, όπως συνέβη και με τις τοιχογραφίες της Μητροπόλεως του Μυστρά, μνημείου με πολλαπλές εξιστορήσεις.
Οι τοιχογραφίες της Βεργίνας
Στα τελευταία χρόνια της δουλειάς του στη συντήρηση θα ευτυχήσει να εργαστεί στις αρχαίες τοιχογραφίες των βασιλικών τάφων της Βεργίνας που έφερε στο φως η ανασκαφή του καθηγητή Μ. Ανδρόνικου. Ο Φώτης Ζαχαρίου άλλωστε είχε τη χαρά να συνεργαστεί με εξέχοντες αρχαιολόγους, όπως με τους ακαδημαϊκούς Αν. Ορλάνδο, Μανόλη Χατζηδάκη (με τον οποίο συνδεόταν με στενή φιλία), Π. Βοκοτόπουλο, ενώ και ο υπογράφων είχε την τύχη να συνεργαστεί μαζί του στη συντήρηση των τοιχογραφιών της Μητροπόλεως του Μυστρά. Εκτός όμως από τις τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά της Παρηγορίτισσας, της Ροτόντας, της Πάτμου συντήρησε και έναν μεγάλο αριθμό φορητών εικόνων.
Ο Φώτης Ζαχαρίου άνοιξε έναν μεγάλο δρόμο στη Συντήρηση που τον βάδισε με συνέπεια και συχνά αυταπάρνηση, αδιαφορώντας για τις ταλαιπωρίες. Πέρασε τη ζωή του σκαρφαλωμένος στη σκαλωσιά, δουλεύοντας με το νυστέρι και την απόλυτη κυριαρχία του χεριού που απαιτείται ώστε να μην προκληθεί βλάβη από μια αδέξια κίνηση στο έργο.
Φυσικά οι απόψεις και αντιλήψεις για τη Συντήρηση αλλάζουν. Ο Ζαχαρίου όμως διαδραμάτισε ρόλο σκαπανέα και πρωτοπόρου στη συντήρηση έργων τέχνης στην Ελλάδα. Η δουλειά του χαρακτηρίζεται από καλλιτεχνική ευαισθησία, ακαταπόνητη εργατικότητα, ασκητική προσήλωση στο έργο του και γι’ αυτό είχε και την ξεχωριστή χαρά της άμεσης κοινωνίας με τα μεγάλα έργα του παρελθόντος.
Γλυκύτατος καρπός αυτού του μόχθου υπήρξε η άμεση γνωριμία του με τα μεγάλα έργα της τέχνης και η προσωπική κοινωνία με τους εσώτερους παλμούς της ψυχής που έχουν σ’ αυτά αποθησαυριστεί.
Ο κ. Νίκος Ζίας είναι καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Διετέλεσε προϊστάμενος της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού.
