Με κοινή ανακοίνωσή τους στο τελευταίο τεύχος της επιστημονικής επιθεώρησης «Science» οι καθηγητές του Ιατρικού Κέντρου του Πανεπιστημίου του Τέξας Γούντρινγκ Ράιτ (Woodring Wright) και Τζέρι Σέι (Jerry Shay) εξήγησαν πώς κατορθώνουν να διατηρούν τα κύτταρα στο εργαστήριό τους νέα και υγιή για χρόνο που ξεπερνά κατά πολύ τον αναμενόμενο.
Το μυστικό της μακροζωίας των κυττάρων δεν είναι παρά ένα ένζυμο, η τελομεράση οι αμερικανοί ερευνητές το αποκαλούν χαϊδευτικά «η πηγή της νεότητας». Οταν η τελομεράση εισαχθεί στα κύτταρα (πράγμα που έγινε στο αμερικανικό εργαστήριο) τα διατηρεί στη νεανική τους κατάσταση για πολύ καιρό. Το πετυχαίνει δε αυτό διατηρώντας σε άρτια κατάσταση το βιολογικό ρολόι των κυττάρων, το τελομερές.
Η ανακοίνωση των αμερικανών ερευνητών διέρρευσε στον Τύπο την περασμένη Τρίτη, ενώ η επιθεώρηση «Science» κυκλοφόρησε την Πέμπτη. Αμέσως οι μετοχές της εταιρείας Geron Corporation, η οποία είχε χρηματοδοτήσει μέρος των πειραμάτων, σημείωσαν άνοδο της τάξης του 43% στο Χρηματιστήριο του Nasdaq, αποδεικνύοντας ότι το ενδιαφέρον όλων μας για την αιώνια νεότητα είναι αστείρευτο.
Αλλωστε ήταν το ενδιαφέρον του ογδοντατριάχρονου σήμερα τεξανού εκατομμυριούχου Μίλερ Κουάρλς για την αιώνια νεότητα που οδήγησε στην ίδρυση ης Geron Corporation, πριν από επτά χρόνια. Ποιος ξέρει αν ο γηραιός εκατομμυριούχος προλάβει να εκμεταλλευθεί την ανακάλυψη των Ράιτ και Σέι. Σίγουρα όμως οι εφαρμογές της θα είναι πολλαπλές και σε πολλά μέτωπα. Διαβάστε τι μας είπαν οι ίδιοι σε τηλεφωνική επικοινωνία που είχαμε μαζί τους. Και για όσους θέλουν να εμβαθύνουν, οκτώ ερωτήσεις – απαντήσεις εξηγούν τα πώς και τα γιατί του ενζύμου. Οι δύο αμερικανοί επιστήμονες μιλούν στο «Βήμα» για την επαναστατική ανακάλυψή τους, για τις ιατρικές εφαρμογές της καθώς και για το μέλλον των ερευνών τους Τα γηρατειά και πώς θα τα αντιμετωπίσουμε
Τα ευρήματά σας κατέληξαν να είναι μια υπόθεση ζωής και θανάτου, έτσι δεν είναι;
«Πρώτα απ’ όλα θα ήθελα να ξεκαθαρίσω ότι τα ευρήματά μας αφορούν τα κύτταρα και όχι τον άνθρωπο. Προς το παρόν δεν θα ήταν ακριβές να μιλάμε για ζωή και θάνατο ανθρώπων. Επίσης τα ευρήματά μας δεν αφορούν μόνο τον θάνατο των κυττάρων αλλά και τη γήρανσή τους. Οταν τα κύτταρα ενός οργανισμού παύουν να διαιρούνται δεν πεθαίνουν άμεσα. Μπαίνουν σε μια διαδικασία γήρανσης, η οποία αλλάζει τη φυσιολογία τους. Πολλά ένζυμα που δεν παράγονταν ως τότε αρχίζουν να παράγονται από αυτά τα κύτταρα, με συνέπεια να εμφανίζονται μεταβολές στους ιστούς. Για παράδειγμα, τα κύτταρα του δέρματος δεν πεθαίνουν αλλά μπαίνοντας στη διαδικασία της γήρανσης παράγουν, μεταξύ των άλλων, και το ένζυμο το οποίο αποικοδομεί το κολλαγόνο, με συνέπεια να εμφανίζονται οι ρυτίδες».
Θα ήταν λογικό λοιπόν να υποθέσει κανείς ότι μια από τις πρώτες εφαρμογές των ευρημάτων σας θα αφορούσε την κοσμετολογία.
«Το βρίσκω πάρα πολύ πιθανό αυτό. Θα μπορούσε κανείς να πάρει ινοβλάστες (κύτταρα του συνδετικού ιστού) από δότες και, αφού τους δώσει την ικανότητα να διαιρούνται συνεχώς, να τους επανεισαγάγει στα ίδια άτομα, τα οποία θα διαθέτουν έτσι μια ανεξάντλητη πηγή ινοβλαστών. Αυτή είναι μια από τις πολλές εφαρμογές της κοσμετολογίας που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί. Υπάρχουν όμως και πολλές πιθανές ιατρικές εφαρμογές. Θα μπορούσαμε να προσπαθήσουμε να κάνουμε το ίδιο σε περιπτώσεις γενετικών ασθενειών όπως η μυϊκή δυστροφία ή ένα σύνδρομο το οποίο έχει ως αποτέλεσμα νεαρά παιδιά να έχουν την εμφάνιση και τα προβλήματα υγείας ηλικιωμένων ατόμων και να πεθαίνουν πολύ νωρίς. Είναι ατέλειωτες οι πιθανότητες που μπορεί να ανοίξει για την ιατρική η πλήρης κατανόηση της δράσης της τελομεράσης».
Σε ποιο σημείο βρισκόμαστε προς αυτή την κατεύθυνση;
«Οπως ξέρετε, με το πείραμα που δημοσιεύεται αυτή την εβδομάδα στην επιθεώρηση «Science», έχουμε αποδείξει ότι η δράση της τελομεράσης είναι απαραίτητη για την επιμήκυνση της ζωής των κυττάρων. Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ρυθμίζεται η δράση του ενζύμου. Υποπτευόμαστε ότι μια σειρά πρωτεϊνών εμπλέκεται σε αυτό. Οταν ξέρουμε τι είναι αυτό που επάγει τη δράση της και τι είναι αυτό που την καταστέλλει θα είμαστε σε θέση να αναπτύξουμε μεθόδους – διακόπτες για την έναρξη και το σταμάτημά της. Αυτό θα είναι ένα πραγματικό βήμα προς την αξιοποίηση των τωρινών αποτελεσμάτων μας».
Μπορείτε να προσδιορίσετε πόσος χρόνος θα απαιτηθεί γι’ αυτό;
«Οπως ξέρετε, η έρευνα δεν έχει προγνωστικά. Τα πειράματα συχνότερα αποτυγχάνουν παρά επιτυγχάνουν. Θέλουμε να ελπίζουμε πως δεν θα αργήσουμε πολύ».
Γιατί αποφασίσατε να μελετήσετε τα τελομερή;
«Επειδή είναι από τους λίγους ορατούς κυτταρικούς δείκτες γήρανσης. Αυτό δεν είναι δική μας παρατήρηση. Η μείωση του μήκους των τελομερών αναφέρεται στη βιβλιογραφία από παλιά».
Και πότε είχατε την ιδέα ότι η μείωση του μήκους των τελομερών ήταν η αιτία για τη γήρανση των κυττάρων και όχι το αποτέλεσμά της;
«Η ιδέα υπήρχε εδώ και μια δεκαετία. Χρειάστηκε όμως η ανάπτυξη της μοριακής βιολογίας, η οποία μας έδωσε τα μέσα να την αποδείξουμε».
Να υποθέσω ότι χρειάστηκε και πολλή αποφασιστικότητα;
«Απολύτως! Πολλή αποφασιστικότητα και πολλή δουλειά».
Πώς σχετίζονται τα ευρήματά σας με τον καρκίνο, μια ασθένεια κατά την οποία τα κύτταρα διαιρούνται εσαεί;
«Θα σας δώσω ένα πρακτικό παράδειγμα. Αν υποθέσουμε ότι το κύτταρο είναι το αυτοκίνητο, τα τελομερή θα μπορούσαν να είναι η βενζίνη που το κινεί. Οταν τελειώσει η βενζίνη, όταν μικρύνουν τα τελομερή, το κύτταρο σταματά την πορεία διαιρέσεών του. Στον καρκίνο έχουμε μια επιπλοκή της ομαλής πορείας του αυτοκινήτου, σαν να έχει κολλήσει το πεντάλ και τροφοδοτεί συνεχώς με βενζίνη το αυτοκίνητο, το οποίο δεν ξέρει πια πώς να σταματήσει. Οι ερευνητές ψάχνουμε τρόπους να σταματήσουμε το αυτοκίνητο και η τελομεράση ίσως αποτελέσει ένα πολύ καλό εργαλείο ως προς αυτή την κατεύθυνση. Θα ξέρετε φαντάζομαι ότι έχουμε ανιχνεύσει δράση τελομεράσης σε 85% από τους 2.000 αρχικούς (όχι μεταστατικούς) καρκίνους που εξετάσαμε».
Τελευταίως έγινε πολύς λόγος για την πιθανότητα να κλωνοποιηθούν άνθρωποι. Υποθέτω ότι τα ευρήματά σας είναι αποθαρρυντικά για τους επίδοξους να κλωνοποιήσουν ερευνητές, αφού αν χρησιμοποιήσουμε για την κλωνοποίηση ένα κύτταρο ενός ατόμου εξήντα ετών, αυτό θα έχει πολύ μικρό τελομερές και κατά συνέπεια η ζωή του κλωνοποιημένου ατόμου θα είναι πολύ μικρή.
«Η πιθανότητα να ισχύει αυτό που λέτε είναι πολύ μεγάλη. Στην περίπτωση του προβάτου πολλές προσπάθειες απέτυχαν. Οι επιστήμονες που δημιούργησαν την Ντόλι δεν γνωρίζουν γιατί απέτυχαν οι προσπάθειές τους. Επίσης δεν ξέρουμε πόσο καιρό θα ζήσει η ίδια η Ντόλι. Ισως η Ντόλι ζήσει πολύ γιατί προήλθε από κύτταρο με μακρά τελομερή. Μια άλλη πιθανότητα είναι η δράση της τελομεράσης στο ωάριο να αποκαθιστά το μήκος των τελομερών του νέου οργανισμού, δηλαδή να επανατοποθετείται το μοριακό ρολόι σε χρόνο μηδέν».
Ο Τζέρι Σέι είναι νευροβιολόγος και γενετιστής, καθηγητής του τμήματος Κυτταρικής Βιολογίας και Νευροεπιστημών στο Ιατρικό Κέντρο του Πανεπιστημίου του Τέξας. Ο πενηντατριάχρονος καθηγητής είναι απόφοιτος του ομώνυμου Πανεπιστημίου και οι ερευνητικές δραστηριότητές του επικεντρώνονται σε θέματα που αφορούν τον καρκίνο. Γούντρινγκ Ράιτ Μοριακός «διακόπτης» για έλεγχο του καρκίνου
Εσείς και ο καθηγητής Σάι αποτελείτε ένα πετυχημένο παράδειγμα επιστημονικής συνεργασίας. Πώς ένας κυτταρικός βιολόγος και ένας νευροβιολόγος καταλήγουν να συνεργάζονται, και μάλιστα τόσο επιτυχώς;
«Είναι ζήτημα ενδιαφερόντων. Εγώ είχα πάντοτε ένα μεγάλο ενδιαφέρον για τη μορφογένεση. Μετά την ιατρική σχολή, όλες οι ερευνητικές εργασίες μου στρέφονταν γύρω από αυτό. Αρχισα να ερευνώ τη γήρανση του κυττάρου και μίλησα στον Τζέρι, ο οποίος είχε στρέψει το ενδιαφέρον του προς τον καρκίνο. Μαζί προσπαθήσαμε να δούμε αν υπάρχει κοινό σημείο ανάμεσα σε αυτά τα δύο. Η συνεργασία μας υπήρξε άψογη, όχι μόνο από πλευράς αποτελεσμάτων αλλά και σε καθημερινό επίπεδο. Είμαστε δύο τελείως διαφορετικά άτομα και φαίνεται πως συμπληρώνουμε ο ένας τον άλλο».
Οι στόχοι σας ήταν μάλλον φιλόδοξοι στην αρχή. Εννοώ ότι δεν είχατε παρά μόνο ενδείξεις και καμία απόδειξη…
«Ναι, αλλά τα τελομερή αποτελούσαν ένα από τα πιο ελκυστικά μοντέλα για να δουλέψει κανείς. Δεν μπορώ να σκεφθώ κανέναν πιο γοητευτικό τρόπο να διαγνώσει κανείς την ηλικία των κυττάρων. Φαντάζεστε να πρέπει σε μια καλλιέργεια κυττάρων να μετράμε διαιρέσεις; Πώς να μετρήσεις εβδομήντα διαιρέσεις; Ενώ ο συσχετισμός του μήκους του τελομερούς με την ηλικία του κυττάρου είναι ένας τόσο εύκολος και ωραίος δείκτης».
Τα ευρήματά σας τι μας λένε για τη γήρανση και τον καρκίνο. Βρήκατε το κοινό τους σημείο;
«Τα πειράματά μας αποδεικνύουν ότι η μείωση του μήκους των τελομερών προκαλεί τη γήρανση των κυττάρων και ότι αυτό μπορεί να αποτραπεί χάρη στη δράση της τελομεράσης. Το συμπέρασμα αυτό ενδυναμώνει την πεποίθηση ότι ένας από τους σκοπούς της γήρανσης των κυττάρων είναι να δρα σαν φρένο στους καρκίνους».
Τι εννοείτε;
«Ενα κύτταρο για να γίνει καρκινικό χρειάζεται να συγκεντρώσει 5-6 μεταλλαγές. Καθεμία μεταλλαγή χρησιμοποιεί ένα μήκος τελομερούς, το οποίο αντιστοιχεί σε 20-25 διαιρέσεις. Ετσι, ένα προκαρκινικό κύτταρο παύει να διαιρείται προτού προλάβει να συγκεντρώσει τον αριθμό των μεταλλαγών που θα το καταστήσουν κακόηθες».
Ναι, αλλά έχουμε τη δημιουργία καρκίνων…
«Ισως ένας τρόπος για τη δημιουργία καρκίνων να είναι οι μεταλλαγές οι οποίες αποκαθιστούν τη δράση της τελομεράσης, με αποτέλεσμα τα κύτταρα να μην ξέρουν πότε να πάψουν να πολλαπλασιάζονται. Αυτό μας αφήνει να ελπίζουμε ότι όταν θα έχουμε ισχυρούς αναστολείς της τελομεράσης θα είμαστε σε θέση να τους χρησιμοποιήσουμε για να αποτρέψουμε την εμφάνιση των καρκίνων».
Για να αποτρέψουμε την εμφάνιση θα πρέπει να κάνουμε γρήγορη διάγνωση και δεν έχουμε πάντοτε τη δυνατότητα.
«Αν μπορούσαμε να αποτρέψουμε την επανεμφάνισή τους μετά από μια εγχείρηση αφαίρεσης όγκου, δεν θα ήταν καθόλου μικρό κατόρθωμα. Αν μπορούσαμε να κάνουμε δηλαδή τα λίγα κύτταρα που ξεφεύγουν και ξαναδημιουργούν όγκους να σταματήσουν τον πολλαπλασιασμό τους και σταδιακά να πεθάνουν, θα ήταν μεγάλη επιτυχία».
Αν έχω καταλάβει καλά, το μήνυμα των πειραμάτων σας μπορεί να συνοψιστεί με τη φράση: έλλειψη τελομεράσης = γήρανση, υπερβολή τελομεράσης = καρκίνος. Για να μπορέσουμε να εκμεταλλευτούμε τα ευρήματά σας θα πρέπει να βρούμε την ισορροπία σε αυτή την εξίσωση, έτσι δεν είναι;
«Πρώτα από όλα θα πρέπει να μελετήσουμε τις υπάρχουσες στη φύση ισορροπίες. Ξέρετε ότι υπάρχουν ορισμένοι τύποι κυττάρων στους οποίους εμφανίζεται δράση τελομεράσης. Ενα τέτοιο παράδειγμα είναι τα αιμοποιητικά κύτταρα. Και σε αυτά παρατηρείται μείωση του μήκος των τελομερών με την ηλικία, αλλά με μικρότερους ρυθμούς, χάρη στην παρουσία της τελομεράσης. Τα δικά μας ευρήματα θα μας επιτρέψουν να επέμβουμε για τη θεραπεία των καρκίνων και των γενετικών ασθενειών με τρόπους τους οποίους ήταν αδύνατο να φανταστεί κανείς».
Ωστόσο, αν θέλει κανείς να επέμβει στη γήρανση θα πρέπει να δράσει εντελώς αντίθετα από ό,τι αν θέλει να επέμβει για την αποτροπή ενός καρκίνου.
«Ναι, αλλά μέσα από τον ίδιο μηχανισμό. Ας υποθέσουμε ότι έχουμε πάρει άρρωστα κύτταρα από έναν ασθενή με μια γενετική ανωμαλία, τα έχουμε γιατρέψει, τους έχουμε δώσει τη δυνατότητα να παράγουν τελομεράση και προτού τα εισαγάγουμε στον ασθενή, τα έχουμε ελέγξει για καρκινικές μεταλλάξεις. Ο ασθενής αυτός έχει αποκτήσει μια ανεξάντλητη πηγή υγιών κυττάρων τα οποία θα χρειαστούν τουλάχιστον 50-60 χρόνια για να αποκτήσουν τις μεταλλάξεις που θα τα έκαναν καρκινικά. Εξήντα χρόνια είναι πάρα πολλά για κάποιον που λόγω γενετικής βλάβης δεν θα ζούσε ούτε είκοσι. Εξάλλου δεν είναι σίγουρο ότι τα κύτταρα θα γίνουν καρκινικά και επίσης θα έχουμε αναπτύξει μοριακούς διακόπτες, οι οποίοι θα μπορούν να καταστέλλουν ή να επάγουν τη δράση της τελομεράσης και να ρυθμίζουν έτσι κατά βούληση τον πολλαπλασιασμό των υγιών και τη γήρανση των ανεπιθύμητων κυττάρων».
Υποθέτω ότι όλη αυτή η δουλειά απαιτεί πολύ από τον χρόνο σας. Σας μένει χρόνος για άλλα πράγματα;
«Είναι αλήθεια ότι κάθε πρωί ανακαλύπτω ότι το ωραιότερο μέρος να βρίσκεται κανείς είναι το εργαστήριο, αλλά κάνω και άλλα πράγματα τα οποία επίσης αγαπώ. Κάνουμε καταδύσεις με τους γιους μου και το βρίσκω μια εκπληκτική εμπειρία. Επίσης είμαι ιστορικός της τέχνης και αφιερώνω χρόνο σε αυτό. Υπάρχει πάντα χρόνος για πράγματα που αγαπάμε».
Ο Γούντρινγκ Ράιτ είναι γιατρός και κυτταρικός βιολόγος, καθηγητής του τμήματος Κυτταρικής Βιολογίας και Νευροεπιστημών στο Ιατρικό Κέντρο του Πανεπιστημίου του Τέξας. Σαράντα εννέα ετών, ο καθηγητής είναι απόφοιτος του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και εδώ και είκοσι πέντε χρόνια μελετά το φαινόμενο της κυτταρικής γήρανσης. 8 ερωτήσεις – απαντήσεις Το μυστικό της μακροζωίας
Τι είναι και τι κάνουν τα τελομερή;
Τα τελομερή είναι επαναλαμβανόμενα κομμάτια DNA τα οποία προστατεύουν τα άκρα των χρωμοσωμάτων από αποικοδόμηση. Το DNA (το γενετικό υλικό) είναι ένα πολύ μεγάλο γραμμικό μόριο το οποίο οργανώνεται στον χώρο σε διακριτές δομές, τα χρωμοσώματα. Αν τα άκρα των χρωμοσωμάτων δεν προστατευθούν, ειδικά ένζυμα, τα οποία απαλλάσσουν το κύτταρο από σπασμένα κομμάτια DNA, δεν θα είναι σε θέση να ξεχωρίσουν τα χρωμοσώματα από αυτά και θα τα αποικοδομήσουν. Εκτός όμως από το να διαφυλάσσουν την ακεραιότητα των χρωμοσωμάτων, τα τελομερή αποτελούν το μοριακό ρολόι κάθε κυττάρου, δεδομένου ότι καθορίζουν πόσες φορές ένα κύτταρο θα διαιρεθεί. (Τα κύτταρα πολλαπλασιάζονται με διαίρεση. Ενα κύτταρο, αυξάνεται και αφού διπλασιάσει το γενετικό του υλικό, διαιρείται στα δύο). Κάθε φορά που το γενετικό υλικό διπλασιάζεται, μερικά από τα κομμάτια DNA του τελομερούς αφαιρούνται. Μετά από διαδοχικές αφαιρέσεις το τελομερές φθάνει σε ένα μήκος το οποίο δεν επαρκεί και το κύτταρο παύει να διαιρείται και μπαίνει στη διαδικασία της γήρανσης και σταδιακά του θανάτου.
Γιατί κονταίνουν τα τελομερή;
Η μείωση του μήκους των τελομερών είναι προϋπόθεση για τον διπλασιασμό του DNA, ο οποίος δεν θα μπορούσε να συμβεί χωρίς τη «βοήθεια» των τελομερών. Η βοήθεια αυτή όμως κοστίζει στα τελομερή ένα μέρος τους.
Αν εμποδίσουμε τη μείωση του μήκους των τελομερών θα εμποδίσουμε και τη γήρανση;
Θεωρητικά αυτό είναι πιθανό. Είναι χαρακτηριστικό ότι μυϊκά κύτταρα εμβρύων σε καλλιέργεια ζουν περισσότερο από αντίστοιχα κύτταρα παιδιών (τα οποία με τη σειρά τους ζουν περισσότερο από αντίστοιχα κύτταρα ενηλίκων) και η μείωση του μήκους της ζωής είναι ανάλογη με τη μείωση του μήκους των τελομερών. Το πείραμα των τεξανών ερευνητών είναι η πρώτη απόδειξη ότι η γήρανση των κυττάρων αποτρέπεται ως συνέπεια της παρεμπόδισης της μείωσης του τελομερούς. Περισσότερα πειράματα θα απαιτηθούν για να διερευνηθούν οι πιθανότητες επιμήκυνσης της ανθρώπινης ζωής αλλά και η δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί η γνώση μας για τα τελομερή στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής.
Πώς θα μπορούσαμε να βελτιώσουμε την ποιότητα της ζωής;
Αν, για παράδειγμα, μπορούσαμε να διατηρήσουμε στη ζωή κύτταρα των οποίων ο εκφυλισμός σχετίζεται με ασθένειες των γηρατειών. Ή αν μπορούσαμε να θεραπεύσουμε κάποια κύτταρα ανθρώπων με γενετικές ανωμαλίες, να τα κάνουμε αθάνατα στο εργαστήριο και στη συνέχεια να τα εισαγάγουμε εκ νέου στους ασθενείς προκειμένου να αποτελέσουν μια ανεξάντλητη πηγή για νέα υγιή κύτταρα. Προς το παρόν βέβαια δεν είναι δυνατόν να γίνουν όλα αυτά. Ωστόσο δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η έρευνα θα στραφεί προς αυτή την κατεύθυνση.
Τι είναι η τελομεράση;
Τελομεράση είναι το ένζυμο το οποίο έχει την ικανότητα να προσθέτει κομμάτια DNA στο τελομερές ώστε να διατηρεί σταθερό το μήκος του. Το ένζυμο αυτό δρα σε κύτταρα τα οποία διαιρούνται συνεχώς (όπως τα μητρικά κύτταρα των σπερματοζωαρίων ή τα μητρικά κύτταρα του αίματος), ενώ η δράση του έχει κατασταλεί στα υπόλοιπα κύτταρα του σώματος. Σε περιπτώσεις καρκινικών κυττάρων, η δράση της τελομεράσης έχει αποκατασταθεί, με αποτέλεσμα τα κύτταρα αυτά να μπορούν να διαιρούνται και να πολλαπλασιάζονται για αόριστο χρόνο.
Θα μπορούσε η τελομεράση να χρησιμοποιηθεί στη μάχη κατά του καρκίνου;
Δεδομένου ότι δράση τελομεράσης έχει ανιχνευθεί στο 85% από 2.000 καρκίνους που εξετάστηκαν, η καταστολή της δράσης της θα έχει σαν συνέπεια τη μείωση του μήκους των τελομερών των καρκινικών κυττάρων και τον θάνατο τους.
Υπάρχουν πειράματα που να το αποδεικνύουν αυτό;
Η ίδια ερευνητική ομάδα έχει καταφέρει να καταστείλει τη δράση της τελομεράσης σε νευρικά καρκινικά κύτταρα, με αποτέλεσμα αρχικά το σταμάτημα του πολλαπλασιασμού αυτών των κυττάρων και στη συνέχεια τον θάνατό τους.
Υπάρχει ήδη το αντίδοτο στη δράση της τελομεράσης;
Υπάρχουν κάποια μόρια τα οποία έχουν βρεθεί να αναστέλλουν τη δράση της τελομεράσης in vitro (στο γυαλί, τον δοκιμαστικό σωλήνα), αλλά δεν έχει δοκιμαστεί η δράση τους σε ασθενείς.
