Ελίφ Σαφάκ: Η ερντογανική «ομοιομορφία» απειλεί την Τουρκία

«Πέρασα μέρος της παιδικής μου ηλικίας στην Αγκυρα και μέρος στη Μαδρίτη» γράφει στο CNN.com η δημοφιλέστερη σήμερα τουρκάλα συγγραφέας Ελίφ Σαφάκ. «Η τάξη μου στην Αγκυρα έβλεπε σε μια μεγάλη αυλή, την οποία δεν μπορούσαμε να δούμε από τα θρανία μας γιατί τα τζάμια ήταν βαμμένα μέχρι τη μέση με γκρι χρώμα. Ποιανού ιδέα ήταν να καλύψει τα παράθυρα με ένα τόσο βαρετό χρώμα για να μας εμποδίσει να βλέπουμε τον έξω κόσμο; αναρωτιόμουν συχνά» τονίζει. Και εξηγεί πώς η «ομοιομορφία» την οποία επιδιώκει να επιβάλει το τουρκικό κράτος –τόσο παλαιότερα όσο και επί των ημερών του νυν πρωθυπουργού Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν –είναι μια τροχοπέδη για την τουρκική κοινωνία και την παρεμποδίζει να συμφιλιωθεί με τις αντιφάσεις της και να αναπτύξει δημιουργικές δυνάμεις. Ακολουθούν αποσπάσματα από το άρθρο της 42χρονης Ελίφ Σαφάκ.

Υπήρχαν ενδιαφέρουσες διαφορές ανάμεσα στα δύο σχολεία, της Αγκυρας και της Μαδρίτης, αλλά τη μεγαλύτερη εντύπωση μου έκανε η απουσία του «εθνικού όρκου» στο δεύτερο. Στην Αγκυρα κάθε Δευτέρα πρωί συγκεντρωνόμασταν στην αυλή και, στρέφοντας τα κεφάλια προς την προτομή του Ατατούρκ και κρατώντας τα χέρια προσοχή σαν στρατιώτες, τραγουδούσαμε: «Είμαι Τούρκος, είμαι σωστός, είμαι επιμελής…». Και τελειώναμε με την εξής δέσμευση: «Η ύπαρξή μου είναι δώρο προς εσένα».

Η τελευταία αυτή φράση με αναστάτωνε βαθιά. Εγώ ήθελα απλώς να είμαι ο εαυτός μου. Τίποτε λιγότερο, τίποτε περισσότερο. Γιατί η ύπαρξή μου ήταν δώρο προς το τουρκικό κράτος και το τουρκικό έθνος; Δεν μπορούσα να έχω έναν Εαυτό διαφορετικό από τον συλλογικό Εαυτό; Καθώς περνούσαν τα χρόνια, αποκτούσα νέα ερωτήματα. Υπήρχε χώρος για ατομικότητα στην τουρκική κοινωνία; Αν ναι, ποια τα όριά της και γιατί;

«Μας συμπεριφέρονταν σαν μια μάζα πανομοιότυπων όντων»

Γενιές μεγάλωσαν στην Τουρκία επαναλαμβάνοντας τον εθνικό μαθητικό όρκο. Ακόμη και αν ήσουν Κούρδος, έπρεπε να πεις δυνατά «Είμαι Τούρκος». Ολοι μοιραζόμασταν κοινή εθνικότητα (τουρκική) και κοινή θρησκεία (μουσουλμανική) –ακόμη και οι μαθητές που ήταν εβραίοι ή Αρμένιοι. Το σχολικό σύστημα βασιζόταν στην ομοιομορφία. Μας συμπεριφέρονταν σαν μια μάζα πανομοιότυπων όντων και όχι ως άτομα με διαφορετική προέλευση και διαφορετικά ταλέντα.

Ο εθνικός μαθητικός όρκος καταργήθηκε μόλις το 2013. Αλλά η ιδεολογία της ομοιομορφίας παραμένει βαθιά ριζωμένη. Στη σημερινή Τουρκία είναι εξίσου δύσκολο όσο ήταν και στη χθεσινή να διατηρήσει κάποιος την ατομικότητά του.

Για τις γυναίκες τα πράγματα είναι δυσκολότερα. Στην Τουρκία μια γυναίκα θεωρείται πρωτίστως η σύζυγος ή η κόρη ή η μάνα κάποιου. Ως γυναίκα συγγραφέας, μου συμπεριφέρονται πρώτα ως γυναίκα και μετά ως συγγραφέα. Για έναν άντρα συγγραφέα ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Τον αντιμετωπίζουν ως συγγραφέα πρώτα και μετά ο κόσμος αναφέρεται στο φύλο του, αν αναφερθεί ποτέ.

Ενα πράγμα που με χαροποιεί ως συγγραφέα είναι να βλέπω την ποικιλομορφία των αναγνωστών μου στην Τουρκία: συντηρητικοί, φιλελεύθεροι, αριστεροί, κοσμικοί, κεμαλιστές, Κούρδοι, αλεβίτες, εβραίοι, Αρμένιοι… Γυναίκες με μαντίλα και γυναίκες με μίνι φούστα.

Αλλά η επικρατούσα κουλτούρα στην Τουρκία είναι έντονα καχύποπτη προς τη «διαφορετικότητα» –είτε πολιτιστική, είτε εθνοτική, είτε σεξουαλική. Η τουρκική κοινωνία είναι πεισματικά πατριαρχική και ομοφοβική. Τιμά την ομοιομορφία. Ο πρωθυπουργός μας λέει ότι κάθε Τουρκάλα πρέπει να αποκτήσει τουλάχιστον τρία παιδιά ενώ η κυβέρνηση αναφέρεται στην ανάγκη να δημιουργηθεί μια «νέα, ευσεβής μουσουλμανική νεολαία».

Οταν η ταυτότητα επιβάλλεται από τα επάνω, η ατομικότητα βρίσκεται σε κίνδυνο. Η χώρα –που κάποτε ήταν μια πολυεθνική, πολύγλωσση και πολυθρησκευτική αυτοκρατορία –έχει μετατρέψει τον εαυτό της σε ένα έθνος-κράτος στο οποίο η ομοιομορφία και ο αυταρχισμός τιμώνται εις βάρος της ποικιλομορφίας και του κοσμοπολιτισμού.

Η τέχνη, η λογοτεχνία και το ποδόσφαιρο

Η Τουρκία είναι γεμάτη δυναμισμό και δυνατότητες για αλλαγή αλλά η προσκόλλησή της στην ομοιομορφία καταπνίγει τη δημιουργικότητα και την εμποδίζει να γίνει μια πραγματική και ώριμη δημοκρατία. Είναι απογοητευτικό να βλέπει κανείς πόσο λίγη πρόοδο έχουμε σημειώσει όλα αυτά τα χρόνια στον τομέα της βελτίωσης της δημοκρατίας, της ελευθερίας του λόγου και των δικαιωμάτων των γυναικών. Κάνουμε ατελείωτα μπρος – πίσω.

Και υπό το βάρος της ομοιομορφίας, η τουρκική κοινωνία εμφανίζει τη μεγαλύτερη πόλωση από ποτέ. Το χάσμα ανάμεσα στους υποστηρικτές του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) του πρωθυπουργού και τους αντιπάλους του είναι τόσο ευρύ που κανένας δεν επιχειρεί πια να το γεφυρώσει. Είμαστε χωρισμένοι σε γκέτο ομοϊδεατών. Γυάλινοι τοίχοι μάς περιβάλλουν από παντού. Βλέπουμε ο ένας τον άλλον αλλά ούτε ακούμε ο ένας τον άλλον ούτε συνομιλούμε, φοβισμένοι και παρανοϊκοί για τον Αλλον.

Ως αποτέλεσμα, η κουλτούρα της συνύπαρξης, που δεν ήταν ποτέ ιδιαιτέρως βαθιά, διαβρώνεται με γρήγορο ρυθμό. Υπάρχουν μόνο τρεις χώροι όπου άνθρωποι διαφορετικής πολιτιστικής και πολιτικής προέλευσης μπορούν ακόμη να συναθροιστούν: η τέχνη, η λογοτεχνία και το ποδόσφαιρο. Εξω από αυτούς τους τρεις χώρους υπάρχει μια βαθιά διχασμένη κοινωνία.