επιστήμη: Α. Ρ. Γουάλας: Ο ερευνητής που άνοιξε τον δρόμο στον Δαρβίνο

Αυτό είναι ίσως και το μόνο παράπονο που εξέφρασε ο Αλφρεντ Ράσελ Γουάλας σχετικά με την τύχη του άρθρου που έστειλε στον Δαρβίνο και το οποίο έδρασε καταλυτικά στη θεμελίωση της εξελικτικής θεωρίας. Το παράπονο εκφράζεται σε επιστολή που έστειλε ο Γουάλας την 22α Νοεμβρίου 1869 στον γερμανό φυσιοδίφη A. B. Meyer. Εναν χρόνο αργότερα και με 12 χρόνια καθυστέρηση ο Γουάλας θα μπορέσει να κάνει τις διορθώσεις του στο κείμενό του που επρόκειτο να επανατυπωθεί και να βάλει έτσι τη σφραγίδα του σε αυτό που για αρκετές δεκαετίες ονομαζόταν «εξελικτική θεωρία των Δαρβίνου – Γουάλας».

Οπως όλοι γνωρίζουμε, η εξελικτική θεωρία σήμερα πιστώνεται στον Δαρβίνο και η πλειονότητα της κοινής γνώμης αγνοεί παντελώς τον Γουάλας. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που το έτος 2013 είναι αφιερωμένο σε εκείνον: η καθυστερημένη έστω επιθυμία της επιστημονικής κοινότητας να αποδώσει τα του Καίσαρος τω Καίσαρι.

Η αλήθεια είναι ότι και ο ίδιος ο Γουάλας δεν υπήρξε ποτέ ένθερμος υποστηρικτής του εαυτού του σε ό,τι αφορά την πατρότητα της ιδέας για την εξέλιξη των ειδών και εύκολα αποδέχθηκε το χρονικό προβάδισμα του Δαρβίνου. Σύμφωνα με μελετητές, το κείμενο των 189 σελίδων στο οποίο ο Δαρβίνος εξέθετε τις απόψεις τους παρέμεινε κλεισμένο στο συρτάρι του για περισσότερο από 15 χρόνια. Η συντηρητική φύση του Δαρβίνου, ο οποίος έβλεπε ότι η κοινή γνώμη δεν ήταν έτοιμη να αποδεχθεί τη θεωρία του, δεν του επέτρεψε να βρει το κουράγιο να προβεί στη δημοσίευσή της. Μεταξύ των μελετητών είναι κοινή η πεποίθηση ότι μόνο επειδή ο Γουάλας έφτασε στα ίδια συμπεράσματα με τον Δαρβίνο και δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να τα δημοσιεύσει αποφάσισε και ο Δαρβίνος να κάνει το μεγάλο βήμα.

Ποιος ήταν όμως αυτός που είχε φτάσει στα ίδια συμπεράσματα με τον Δαρβίνο;

Γεννημένος το 1823 σε μια εύπορη οικογένεια της Ουαλλίας, ο Γουάλας δεν πήρε ποτέ την αναμενόμενη για την τάξη του εκπαίδευση: ο δικηγόρος πατέρας του έκανε μια σειρά ατυχών επενδύσεων, με αποτέλεσμα πολύ σύντομα ο έφηβος Αλφρεντ να πρέπει να εργαστεί για τα προς το ζην. Εργάστηκε με τον μεγαλύτερο αδελφό του στην εξερεύνηση των ακτών της Ουαλλίας, πράγμα που τον εξόπλισε με τις κατάλληλες γνώσεις για να μπορέσει να βρει εργασία σε κολέγιο, αλλά και να μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός τετραετούς ταξιδιού στον Αμαζόνιο με στόχο τη συλλογή δειγμάτων νέων ειδών. Ο Γουάλας δεν σκόπευε να μελετήσει αυτά τα είδη αλλά να κερδίσει τα προς το ζην πουλώντας τα σε μουσεία και συλλέκτες. Κατά κακή του τύχη, όμως, το πλοίο της επιστροφής ναυάγησε παίρνοντας μαζί του και τα χιλιάδες δείγματα που είχαν συλλεγεί με τόσο κόπο.

Φυσικά η εμπειρία που απέκτησε στον Αμαζόνιο ο Γουάλας υπήρξε πολύτιμη και του έφερε πολλές προτάσεις. Ετσι καταπάτησε τον όρκο του να μην ξαναταξιδέψει και βρέθηκε στην Ινδονησία χρηματοδοτούμενος από τη Βασιλική Γεωγραφική Εταιρεία. Για περισσότερο από οκτώ χρόνια ο Γουάλας συλλέγει δείγματα ζώων (110.000 έντομα, 7.500 κοχύλια, 8.050 πουλιά και 410 θηλαστικά και ερπετά) και κάνει παρατηρήσεις.

Σε αντίθεση δε με τον Δαρβίνο που όταν ξεκίνησε το ταξίδι του με το «Βeagle» δεν είχε κατά νου να αποδείξει κάτι, ο Γουάλας αναζητούσε δείγματα τα οποία να υποστήριζαν τη θεωρία που ήθελε τα είδη να μεταβάλλονται. Και ενώ ήταν πεπεισμένος για την ορθότητα αυτής της θεωρίας, του έλειπε ο μηχανισμός που θα την εξηγούσε. Οταν «του κατέβηκε» και η ιδέα της φυσικής επιλογής (και μάλιστα κατά τη διάρκεια κρίσης υψηλού πυρετού), όλα πήραν τη θέση τους.

Αφού περάσει η μεγάλη έξαρση της νόσου, ο Γουάλας γράφει την υπόθεσή του σε ένα άρθρο με τίτλο «Οn the tedency of varieties to depart indefinately from the original type» («Σχετικά με την τάση των ποικιλιών να απομακρύνονται επ’ αόριστον από τον αρχικό τύπο») και τη στέλνει στον μόνο άνθρωπο που γνωρίζει ότι θα μπορούσε να την εκτιμήσει. Εχοντας ήδη ανταλλάξει επιστολές με τον Δαρβίνο, δεν είναι περίεργο που ο Γουάλας απευθύνθηκε σε αυτόν για να κρίνει την ιδέα του προτού την εκθέσει σε άλλα μάτια.

Ούτε που του περνούσε όμως από το μυαλό τι θα προκαλούσε το άρθρο του στον Δαρβίνο, που ξέρει μεν ότι προηγήθηκε αλλά δεν είναι βέβαιος ότι θα μπορέσει να πείσει την επιστημονική κοινότητα γι’ αυτό. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα επιστολής προς τον γεωλόγο Τσαρλς Λάιελ, έναν από τους λίγους επιστήθιους φίλους που γνώριζαν ότι είχαν γίνει κοινωνοί των ιδεών του: «Δεν υπάρχει τίποτε στο άρθρο του Γουάλας που να μην είναι γραμμένο πιο ολοκληρωμένα από το δικό μου που γράφτηκε το 1844 και διαβάστηκε στον Χούκερ εδώ και 12 χρόνια. Θα ήμουν εξαιρετικά ευτυχής τώρα να δημοσιεύσω τις απόψεις μου. Αλλά δεν μπορώ να πείσω τον εαυτό μου πως μπορώ να το πράξω αυτό τιμίως… Καλύτερα να κάψω όλο το βιβλίο μου παρά να σκεφθεί κανείς ότι συμπεριφέρθηκα με φτηνό πνεύμα».

Τη λύση στο πρόβλημα του Δαρβίνου έδωσαν δύο άλλοι επιστήθιοι φίλοι του, οι Λάιελ και Χούκερ, οι οποίοι, χωρίς να ενημερώσουν τον Γουάλας (!), ανέγνωσαν ταυτόχρονα το άρθρο του Γουάλας και αποσπάσματα από το άρθρο του Δαρβίνου στη συνεδρία της Linnaean Society στο Λονδίνο την 1η Ιουλίου 1858. Ο Γουάλας ποτέ δεν υπήρξε ιδιαίτερα διεκδικητικός σε ό,τι αφορούσε την πατρότητα της θεωρίας. Μακροημέρευσε, ασχολήθηκε μεταξύ άλλων με τη μεταφυσική (πράγμα που μείωσε την επιστημονική εγκυρότητά του), αλλά θεωρείται και δικαίως πατέρας του πεδίου της βιογεωγραφίας.