Κοίτα ποιος μιλάει…

Μα ποιος μιλάει; Αυτό αναρωτιόταν ο δύτης που κολυμπούσε μέσα σε ένα ενυδρείο στο οποίο ζούσε μια λευκή έφηβη φάλαινα μπελούγκα με το όνομα ΝΟC όταν άκουσε στα αγγλικά την εντολή «Βγες έξω». Ο δύτης αναδύθηκε και ρώτησε τους συνεργάτες του αν ήταν εκείνοι που του είχαν ζητήσει να βγει από το ενυδρείο. Εκείνοι απάντησαν αρνητικά. Ποιος έμενε λοιπόν; Μα η φάλαινα… Η απίστευτη ιστορία του NOC που είδε το φως της δημοσιότητας πριν από μερικές ημέρες συμπληρώθηκε λίγο αργότερα από μια δεύτερη απίστευτη ιστορία, εκείνη του ελέφαντα Κόσικ, ο οποίος αποδείχθηκε ότι μπορεί να συνεννοηθεί στα… κορεάτικα.

Ο αναπληρωτής καθηγητής Νευροβιολογίας της Φωνητικής Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Ντιουκ, Ερικ Τζάρβις.

Τα παραδείγματα αυτά ζώων με «ανθρώπινη λαλιά» συνεχώς θα αυξάνονται στα χρόνια που έρχονται καθώς η επιστήμη θα κατανοεί ότι κάποια ζώα όχι μόνο έχουν την ικανότητα της μίμησης των ανθρώπινων ήχων αλλά και εκείνη της εκμάθησης της ανθρώπινης φωνητικής έκφρασης, όπως υποστηρίζει μιλώντας στο «Βήμα» ένας από τους ειδήμονες του πεδίου Νευροβιολογίας της Φωνητικής Επικοινωνίας, ο αναπληρωτής καθηγητής στο Ινστιτούτο για τις Επιστήμες του Εγκεφάλου του Πανεπιστημίου Ντιουκ στη Βόρεια Καρολίνα Ερικ Τζάρβις. Σύμφωνα με τον δρα Τζάρβις, τα ζώα μάς αποδεικνύουν ημέρα με την ημέρα ότι δεν πρέπει να τα υποτιμούμε. Διότι μπορεί οι γνώσεις τους στην ανθρώπινη γλώσσα να μπορούν να φθάσουν ως ένα σημείο, ωστόσο το κίνητρό τους για εκμάθηση της «ξένης» γλώσσας που δεν είναι άλλη από τη γλώσσα των ανθρώπων μοιάζει πιο… ανθρώπινο από ποτέ: είναι η επικοινωνία με άλλα πλάσματα. Γι’ αυτόν τον λόγο ο ΝΟC αλλά και ο Κόσικ έπιασαν ανθρώπινη «κουβεντούλα». Κοίτα ποιος (και γιατί) μιλάει λοιπόν…

Επί έτη οι ερευνητές του Εθνικού Ιδρύματος Θαλάσσιων Θηλαστικών στο Σαν Ντιέγκο της Καλιφόρνιας νόμιζαν ότι… άκουγαν φωνές σαν άλλες Ζαν ντ’ Αρκ (τουλάχιστον όταν βρίσκονταν κάτω από το νερό), φωνές που ακούγονταν σαν να μιλούσαν άνθρωποι σε μεγάλη απόσταση. Ωστόσο η ιστορία του NOC και του δύτη ήταν εκείνη που υπήρξε η αφορμή για ενδελεχή μελέτη των… υποθαλάσσιων περίεργων ήχων που έβγαζε η αρσενική φάλαινα.

Για να κατανοήσουμε όμως καλύτερα την ιστορία πρέπει να παρουσιάσουμε το «βιογραφικό» του NOC: αιχμαλωτίστηκε το 1977, όταν βρισκόταν λίγο έξω από τις ακτές του Καναδά στον Ειρηνικό Ωκεανό. Μεταφέρθηκε στο Εθνικό Ιδρυμα Θαλάσσιων Θηλαστικών, όπου ζούσε σε ένα ενυδρείο κατασκευασμένο μέσα στην ανοικτή θάλασσα. Η φάλαινα συμμετείχε σε πειράματα με άλλες φάλαινες και δελφίνια σχετικά με τις ακουστικές δυνατότητες που διαθέτουν τα κήτη. Επτά χρόνια μετά την πρώτη ημέρα που ο NOC έκανε (θέλοντας και μη) το ενυδρείο σπίτι του συνέβη το περιστατικό με τον κατάπληκτο δύτη.

Το περιστατικό αυτό οδήγησε τους ερευνητές του ιδρύματος στο να αποφασίσουν να οργανώσουν μελέτη για να διαπιστώσουν αν όντως η φάλαινα μιλούσε… ανθρώπινα. Τοποθέτησαν υδρόφωνα μέσα στο νερό αλλά και μικρόφωνα στην επιφάνειά του. Διαπίστωσαν ότι ο NOC παρήγε «περίεργους» ήχους. Ωστόσο ως τον θάνατό του το 2007 οι ειδικοί δεν είχαν καταλήξει σε συμπέρασμα για το είδος αυτών των ήχων. Πριν από λίγο καιρό οι επιστήμονες του Ιδρύματος αποφάσισαν να αναλύσουν εκ νέου τις ηχογραφήσεις που αφορούσαν την αρσενική φάλαινα με υπερσύγχρονα τεχνικά μέσα. Συνέκριναν τους ήχους του NOC με μοτίβα της ανθρώπινης ομιλίας και ανακάλυψαν εκπληκτική ομοιότητα μεταξύ τους, όπως ανέφεραν σε δημοσίευσή τους που έγινε στην επιθεώρηση «Current Biology» στις 22 Οκτωβρίου. Εμειναν μάλιστα… άφωνοι αφού οι φάλαινες παράγουν ήχους μέσω φυσαλίδων που βγάζουν από τη μύτη τους και όχι από τον λάρυγγα όπως ο άνθρωπος.

Για ποιον λόγο όμως η αρσενική φάλαινα άλλαξε τον τρόπο που έβγαζε ήχους ώστε να μοιάζουν περισσότερο με εκείνους των ανθρώπων; Διότι προσπαθούσε να επικοινωνήσει περισσότερο με τους φύλακές της στη γλώσσα τους. «Τα ζώα αποζητούν την επικοινωνία. Προτιμούν βέβαια άλλα ζώα του είδους τους, αλλά όταν αυτά βρίσκονται σε έλλειψη, τότε αποζητούν την κοινωνικοποίηση με όποιον βρίσκεται κοντά τους. Στην περίπτωση του NOC επρόκειτο για τους ανθρώπους που τον πρόσεχαν μέσα στο Ιδρυμα» εξηγεί ο δρ Τζάρβις και συνεχίζει τονίζοντας ότι, όπως όλα δείχνουν, ο ΝΟC δεν λειτούργησε μιμητικά, όπως κάνουν συνήθως οι παπαγάλοι, αλλά πιθανότατα προσπάθησε να «μάθει» την ανθρώπινη γλώσσα ώστε να επικοινωνεί με τους εκπαιδευτές του –και όχι μόνο.

Είναι χαρακτηριστικές οι δηλώσεις του προέδρου του Εθνικού Ιδρύματος Θαλάσσιων Θηλαστικών Σαμ Ρίτζγουεϊ που έγιναν μετά τη δημοσίευση της σχετικής μελέτης για τον NOC και οι οποίες ενισχύουν την άποψη του δρος Τζάρβις. «Οι παρατηρήσεις μας μαρτυρούν πως η φάλαινα χρειάστηκε να τροποποιήσει τους φωνητικούς μηχανισμούς της ώστε να μοιάζουν περισσότερο με τους ανθρώπινους. Οι ήχοι που ακούσαμε αποτελούν ένα ξεκάθαρο παράδειγμα εκμάθησης της ανθρώπινης φωνητικής έκφρασης από μια λευκή φάλαινα».

Ο Κόσικ, ένας ασιατικός ελέφαντας που ζει σε ζωολογικό κήπο της Νότιας Κορέας, αποδείχθηκε ότι μπορεί να πει πέντε λέξεις στα… κορεατικά.

Λίγες ημέρες μετά την είδηση για τη φάλαινα που μιλούσε «ανθρώπινα» επιστήμονες από την Αυστρία έκαναν γνωστές κάποιες άλλες… συζητήσεις ενός –στεριανού αυτή τη φορά –ζώου. Επρόκειτο για τον Κόσικ, έναν 22χρονο ασιατικό αρσενικό ελέφαντα που ζει στον ζωολογικό κήπο Εβερλαντ στη Νότια Κορέα. Οι ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Βιέννης ανακάλυψαν, όπως ανέφεραν σε δημοσίευσή τους που έγινε την 1η Νοεμβρίου επίσης στην επιθεώρηση «Current Biology», ότι ο Κόσικ μπορεί να προφέρει τουλάχιστον 5 κορεατικές λέξεις χρησιμοποιώντας ως «βοήθημα» την προβοσκίδα του! Οι λέξεις που μπορεί να «πει» είναι οι «annyeong» (γεια), «anja» (κάθησε κάτω), «aniya» (όχι), «nuwo» (ξάπλωσε) και «choah» (καλό).

Πώς όμως η χάρη του Κόσικ έφθασε στη Βιέννη κάνοντας τους ευρωπαίους επιστήμονες να ασχοληθούν μαζί του; Οπως εξήγησε σε δηλώσεις της η δρ Ανγκελα Στέγκερ που ήταν επικεφαλής της μελέτης, η ερευνητική ομάδα «ψάρεψε» τον ελέφαντα από ένα βίντεό του που ανέβηκε στο YouTube. Οι επιστήμονες από τη Βιέννη ήλθαν έτσι σε επαφή με τους αρμοδίους του ζωολογικού κήπου Εβερλαντ προκειμένου να τους επιτραπεί η καταγραφή αυτών που… ξεστόμιζε ο Κόσικ και να φανεί αν πράγματι διαθέτει ένα άκρως ανθρώπινο φωνητικό ταλέντο. Οταν η δρ Στέγκερ έβαλε αυτόχθονες Κορεάτες να ακούσουν αυτές τις ηχογραφήσεις, είδε ότι στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων οι εθελοντές μπορούσαν να κατανοήσουν χωρίς πρόβλημα τα όσα είχε «πει» ο Κόσικ.

Θα αναρωτιόταν κάποιος γιατί ο ελέφαντας χρησιμοποίησε ως «εργαλείο» την προβοσκίδα του προκειμένου να μιλήσει. Ο δρ Τζάρβις διευκρινίζει ότι «η ανθρώπινη ομιλία έχει δύο σημαντικές πτυχές: τον τόνο και τη χροιά. Ο Κόσικ κατάφερε να τα συνδυάσει και τα δύο. Πώς; Για να εκφραστεί η ανθρώπινη ομιλία απαιτείται ο απαραίτητος… εγκέφαλος, καθώς και τα κατάλληλα φωνητικά όργανα, ο λάρυγγας. Ο Κόσικ έχει βασικές ανατομικές διαφορές σε ό,τι αφορά τον λάρυγγα σε σύγκριση με τον άνθρωπο, με αποτέλεσμα οι «ελεφαντίσιοι» ήχοι να είναι πολύ πιο βαθείς. Ετσι μάλλον απέδειξε ότι διαθέτει… πολύ εγκέφαλο ώστε να συλλάβει πώς με τη χρήση της προβοσκίδας του και κάνοντας συγκεκριμένες κινήσεις των χειλιών του θα μπορούσε να βγάλει πιο λεπτούς ήχους που προσομοιάζουν με τους ανθρώπινους».

Σε ό,τι αφορά τους λόγους για τους οποίους ο Κόσικ αποφάσισε να μιλήσει… ανθρώπινα, φαίνεται ότι είχε ένα κοινό στοιχείο με τον ΝΟC: τη μοναξιά. Ο διάσημος πλέον ελέφαντας μοιράστηκε τα πρώτα χρόνια της ζωής του στον ζωολογικό κήπο με δύο ενήλικους θηλυκούς ελέφαντες. Ωστόσο μεταξύ του 1995 και του 2002 πέρασε μία επταετία χωρίς συντροφιά. Αφού λοιπόν δεν έβρισκε κάποιον για να επικοινωνήσει στη γλώσσα του, μάλλον κατάλαβε ότι έπρεπε να ακολουθήσει τα μοτίβα της ομιλίας των εκπαιδευτών του για να κάνει… παρέα μαζί τους.

Και μπορεί ο Κόσικ να είχε την τύχη να φιγουράρει το όνομά του σε μια έγκριτη επιστημονική επιθεώρηση, ωστόσο μάλλον δεν είναι ο μόνος ελέφαντας που μπορεί να παράγει ανθρώπινους –ή έστω ανθρωπογενείς –ήχους. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα ενός ασιατικού ελέφαντα που βρίσκεται σε ζωολογικό κήπο του Καζακστάν ο οποίος, σύμφωνα με αναφορές, μπορεί να προφέρει λίγες λέξεις στα ρωσικά αλλά και στα καζάκ, ενώ υπάρχουν και μαρτυρίες σχετικά με το ότι ακόμη και άγριοι αφρικανικοί ελέφαντες είναι σε θέση να μιμούνται τον ήχο της μηχανής που κάνουν τα… Land Rover τα οποία περνούν από κοντά τους.

Τελικώς αυτά τα εντυπωσιακά παραδείγματα αφορούν μόνο μίμηση των ανθρώπινων φωνητικών εκφράσεων από ζώα; Αρκετοί επιστήμονες απαντούν καταφατικά, ο δρ Τζάρβις όμως δεν έχει την ίδια άποψη. Οπως υποστηρίζει, γνωρίζουμε επί μακρόν ότι διαφορετικά είδη όπως οι γάτες, οι σκύλοι αλλά και οι κότες μπορούν να κατανοήσουν τις εντολές που τους δίνουν οι άνθρωποι, ακόμη και μικρές προτάσεις. Ωστόσο ελάχιστα είδη, όπως οι παπαγάλοι, οι ελέφαντες, οι φάλαινες, οι νυχτερίδες, τα ωδικά πτηνά και τα δελφίνια, θεωρείται ότι μπορούν να παράγουν ήχους που προσομοιάζουν με τους ανθρώπινους. «Αρκετοί ειδικοί κάνουν λόγο σε ό,τι αφορά αυτή την παραγωγή των ήχων για απλή μίμηση. Υπάρχουν όμως παραδείγματα, όπως αυτό του ιδιοφυούς παπαγάλου Αλεξ, που ζούσε ως τον θάνατό του, το 2007, με την ψυχολόγο του Χάρβαρντ Αϊρίν Πέπερμπεργκ, ο οποίος όχι απλώς μιλούσε μιμούμενος την ανθρώπινη γλώσσα αλλά καταλάβαινε πολύ καλά τις έννοιες των λέξεων. Πιστεύω ότι όσο περισσότερο οι επιστήμονες μελετούν τα ζώα τόσο πιο πολλά παραδείγματα ευφυών ζώων που… ξέρουν καλά τι λένε θα ανακαλύπτουν. Απλώς είναι επόμενο ότι οι ανθρώπινες φωνητικές ικανότητές τους μπορούν να φθάσουν ως ένα μόνο επίπεδο και όχι στο ανθρώπινο». Σύμφωνα με τον ερευνητή, το «κλειδί» στην όλη διαδικασία είναι το να βρίσκονται τα ζώα από νεαρή ηλικία μαζί με ανθρώπους. «Ισχύει ακριβώς αυτό που ισχύει και με τα μικρά παιδιά τα οποία προτού μιλήσουν ακούνε τους γύρω τους, ρουφούν σαν σφουγγάρι τους ήχους και τις πληροφορίες και ουσιαστικώς παρακαλώντας να μπουν στην παρέα αρχίζουν να μιμούνται και στη συνέχεια να κατανοούν τα όσα ακούνε. Ετσι γίνονται μέλη του μικρόκοσμου και αργότερα του κόσμου που τους περιβάλλει». Η επιθυμία για κοινωνικοποίηση είναι αυτή που κάνει και τα ζώα να αποφασίσουν να μάθουν… ξένες γλώσσες.