«Δίκαιο θαρρώ τα ποσοστά από τον Ομηρο να δοθούν στα παιδιά του Κακριδή. Οι δικοί μου κληρονόμοι δεν το αξίζουν...». Τη συγκλονιστική αυτή φράση έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκης στις 15 Οκτωβρίου του 1956, έναν μόλις χρόνο προτού πεθάνει, σε χειρόγραφο γράμμα του προς τη δικηγόρο του Αγνή Ρουσσοπούλου που τον αντιπροσώπευε στην Αθήνα. Ο Καζαντζάκης αναφέρεται στην «Ιλιάδα» και στην «Οδύσσεια» του Ομήρου, τις οποίες μετέφρασε ο ίδιος μαζί με τον Ιωάννη Κακριδή. Με το γράμμα του αυτό ο Καζαντζάκης παραιτείται από τα δικά του πνευματικά δικαιώματα πάνω στη μετάφραση των δύο αυτών επικών ποιημάτων, υπέρ των παιδιών του Ιωάννη Κακριδή. «Σε παρακαλώ λοιπόν, διατύπωσε νομικά τη δωρεά κι όρισε να ισχύει προ ή μετά τον θάνατό μου, μου είναι αδιάφορο» καταλήγει ο μεγάλος στοχαστής. H επιθυμία αυτή του Καζαντζάκη εκπληρώθηκε αμέσως. Μια παρόμοια περίπτωση είναι και τα δικαιώματα πάνω στη δική του «Οδύσσεια», αποτελούμενη από 33.333 στίχους, που μετέφρασε ο Κίμων Φράιερ. Τη δική του αναλογία δικαιωμάτων χάρισε και πάλι στον μεταφραστή του. H ετυμηγορία του Νίκου Καζαντζάκη αποκτά ιδιαίτερη αξία σήμερα, που τα δικαστήρια καλούνται να αποφασίσουν ποιος θα διαχειρίζεται τα πνευματικά δικαιώματα του έργου του.


«Ο Καζαντζάκης είναι χρήμα, πολύ χρήμα» δήλωνε πρόσφατα μέσα σε μια δικαστική αίθουσα ο μάρτυρας των δύο εκ των έξι φυσικών κληρονόμων του Νίκου Καζαντζάκη, που αποφάσισαν να κινηθούν δικαστικά κατά του Πάτροκλου Σταύρου, επί 30 έτη υφυπουργού παρά τω Προέδρω της Κυπριακής Δημοκρατίας, ανθρώπου του Μακαρίου, υιοθετημένου από το 1982 γιου της Ελένης Καζαντζάκη, κληρονόμου της και αποκλειστικού διαχειριστή των πνευματικών δικαιωμάτων της ίδιας και του συζύγου της. Από την πλευρά των φυσικών κληρονόμων του Καζαντζάκη έγινε προσπάθεια να παρουσιαστεί η Ελένη Καζαντζάκη – μια γυναίκα ακμαία ως τις τελευταίες ημέρες της ζωής της – ως άτομο που στερούνταν πνευματικής διαύγειας και δεν είχε την ικανότητα να αποφασίσει ποιος θα τη διαδεχτεί στο μοναδικό καθήκον της ζωής της: στη διαχείριση, στη διάδοση και στην προβολή του λόγου του μεγάλου στοχαστή.


* Οι πωλήσεις των βιβλίων


Ο Καζαντζάκης, ο «καπετάν Ψωμής», όπως επίσης τον έλεγαν στην Κρήτη, γιατί κάθε Σάββατο μοίραζε τρόφιμα στους φτωχούς του Ηρακλείου, έγινε έτσι αντικείμενο οξύτατης δικαστικής διαμάχης. Λέγεται μάλιστα ότι οι αντίδικοι θα είχαν πολύ περισσότερα να διεκδικήσουν αν ο Καζαντζάκης είχε ζήσει έστω έναν χρόνο ακόμη, καθώς είχε στο μυαλό του τέσσερα νέα μυθιστορήματα όταν πέθανε, στις 26 Οκτωβρίου του 1957 σε ηλικία 74 ετών, στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας.


«Ο θάνατος τον πρόλαβε. Ο Καζαντζάκης δεν τον περίμενε. Νέες ιδέες, νέα βιβλία, εγκυμονούσε στο μυαλό του…» λέει ο Πάτροκλος Σταύρου μιλώντας στο «Βήμα».


Γιατί ερίζουν σήμερα οι συγγενείς του αθάνατου Κρητικού; Τα βιβλία του Νίκου Καζαντζάκη πουλάνε στην Ελλάδα 25.000 αντίτυπα ετησίως, ενώ στο εξωτερικό είναι σταθερά ο πιο δημοφιλής έλληνας συγγραφέας. «Με τον Νίκο ποτέ δεν ξέρεις. Οταν μιλάει σμίγει τα ψόματα με τα αληθινά και δεν μπορείς να τα ξεδιαλύνεις…» έλεγε για την «Αναφορά στον Γκρέκο» η Ελένη Θεοδοσιάδη, η μία εκ των δύο αδελφών του μεγάλου Κρητικού, που πέθανε άτεκνη σε ηλικία 104 ετών τον Φεβρουάριο του 1992 στην Αθήνα. H άλλη αδελφή του όμως, η Αναστασία Σακλαμπάνη, απέκτησε απογόνους. Οι εγγονές της, οι αδελφές Θεοδώρα Προγκίδη (ζει μόνιμα στο Παρίσι) και Αναστασία Τσουχνικά (ζει μόνιμα στο Μόναχο) αποφάσισαν να διεκδικήσουν τα πνευματικά δικαιώματα του επιφανούς μακρινού συγγενούς τους, παρά το ότι δεν είχαν καμία απολύτως επαφή με την Ελένη Καζαντζάκη τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής της. Πίσω από τις δύο αδελφές κινείται ο κ. Γ. Στασινάκης, της λεγόμενης «Διεθνούς Εταιρείας Φίλων του Νίκου Καζαντζάκη». Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι η Ελένη Καζαντζάκη ήταν ανίκανη προς δικαιοπραξία όταν άφηνε τα πνευματικά δικαιώματα του έργου του συζύγου της στον θετό γιο της, ενώ κατά το ίδιο διάστημα την ενημέρωνε για τις δραστηριότητες της εταιρείας του και της ζητούσε εξουσιοδοτήσεις.


Σήμερα, αν θέλεις να μιλήσεις για την οικογένεια Καζαντζάκη, δεν έχεις παρά να επισκεφθείς το ζεύγος Σταύρου. Ο Πάτροκλος Σταύρου και η σύζυγός του Μαίρη ήταν οι άνθρωποι που φιλοξενούσαν τη σύντροφο του κορυφαίου έλληνα στοχαστή, για περισσότερα από τριάντα πέντε χρόνια στη Λευκωσία και στην Αθήνα, από τον καιρό που ζούσε στη Γενεύη. Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια της ζωής της, η Ελένη Καζαντζάκη έμενε μόνιμα μαζί τους. Με την υιοθεσία του Πάτροκλου είχε αποκτήσει οικογένεια.


Η Ελένη παντρεύτηκε τον Νίκο Καζαντζάκη το 1945. Είχαν συνδεθεί όμως ήδη από το 1924, όταν εκείνη ήταν 21 και ο Νίκος Καζαντζάκης 41 ετών. Από το 1946 το ζευγάρι εγκαταστάθηκε στην Αντίμπ της Νότιας Γαλλίας. Μετά τον θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη το 1957, η Ελένη μετακόμισε στη Γενεύη όπου και έμεινε ως το 1989. Τη χρονιά εκείνη έπαθε το τροχαίο ατύχημα που την ανάγκασε να έρθει πια με τον Πάτροκλο και τη Μαίρη στην Ελλάδα και να εγκατασταθεί μόνιμα στο σπίτι τους στη Βούλα. Το 1995 με συμβολαιογραφική πράξη γονικής παροχής έδωσε τα πνευματικά δικαιώματα επί του έργου του Νίκου Καζαντζάκη στον θετό γιο της, ο οποίος έγινε πλέον ο κάτοχος και διαχειριστής τους.


* Οικονομική ενίσχυση


H πρώτη επαφή μεταξύ του Πάτροκλου Σταύρου και της Ελένης Καζαντζάκη έγινε πριν από σαράντα χρόνια, όταν η σύζυγος του μεγάλου έλληνα λογοτέχνη ενίσχυσε οικονομικά τα θύματα των τουρκικών βομβαρδισμών στην Κύπρο. «Ηταν το 1964, όταν 100 τουρκικά αεροπλάνα βομβάρδιζαν επί τρεις ημέρες την Κύπρο. Λάβαμε τότε γράμμα της Ελένης Καζαντζάκη που τότε έμενε στη Γενεύη μαζί με επιταγή για ανακούφιση των θυμάτων» λέει ο Πάτροκλος Σταύρου αναφερόμενος στην πρώτη του γνωριμία με τη γυναίκα που έμελλε να τον υιοθετήσει. Γνωρίστηκαν από κοντά τρία χρόνια αργότερα, όταν ταξίδεψε στην Κύπρο παρά το «τελεσίγραφο» της χούντας για να μην τη δεχθούν. Ο Σταύρου όμως είχε δηλώσει τότε στον πρεσβευτή της Ελλάδας στην Κύπρο ότι ο μόνος τρόπος για να μη δεχθούν την Ελένη Καζαντζάκη ήταν η… εκπαραθύρωσή του. «Με τον Μακάριο τα βρήκαν αμέσως» θυμάται ο Πάτροκλος Σταύρου. «Ηταν σαν δυο παλιόφιλοι που περίμεναν να συναντηθούν. Ο Μακάριος στο βάθος του αγαπούσε και τιμούσε τον Νίκο Καζαντζάκη. Τώρα σαν να τον έβρισκε στο πρόσωπο της Ελένης».


* Οι τελευταίες ημέρες


Ο υιοθετημένος γιος της Ελένης Καζαντζάκη θυμάται σήμερα συγκινημένος την ημέρα του θανάτου της. «Δεν μπορώ να βγάλω από το μυαλό μου την αίσθηση ότι η Ελένη επικοινωνούσε με τον Νίκο της τις τελευταίες ημέρες της ζωής της» λέει. «Τη θυμάμαι σαν πνεύμα μέσα στο σπίτι. Ηταν τόσο λεπτή. Διαφανής, σαν το γυαλί. Ηταν πολύ χαριτωμένη. Είναι σύμπτωση ότι πέθανε την ημέρα που γεννήθηκε ο Καζαντζάκης; Δεκαοκτώ Φεβρουαρίου». Και συνεχίζει: «Πέθανε σε ηλικία 101 ετών, δεκαοκτώ ημέρες αφότου μπήκε στο νοσοκομείο».


Τι αναφέρεται στη διαθήκη, τι λένε τα έγγραφα


H πνευματική κληρονομιά του Νίκου Καζαντζάκη δεν μπορούσε παρά να έχει πολλούς διεκδικητές. H διαχείριση των πνευματικών δικαιωμάτων του μεγάλου στοχαστή κρίνεται πλέον στα δικαστήρια. Στη διαθήκη του ο Νίκος Καζαντζάκης ανέφερε ότι «η σύζυγός μου θα είναι ελευθέρα να διαχειρίζεται κατά βούληση τα περιουσιακά μου στοιχεία» και προβλέπει ότι η εναπομένουσα περιουσία του μετά τον θάνατό της θα περιέλθει στους φυσικούς κληρονόμους του. Σύμφωνα όμως με το κληρονομικό δίκαιο, η κληρονόμος που έχει ελευθερία διαχειρίσεως μπορεί να διαθέσει όπως θέλει την περιουσία της. Ετσι, η Ελένη Καζαντζάκη άφησε την περιουσία της στον Πάτροκλο Σταύρου.


Στην αγωγή που κατέθεσαν στα δικαστήρια οι δύο εγγονές της αδελφής του Νίκου Καζαντζάκη ζητούν τα πνευματικά δικαιώματα του έργου του. Της αγωγής προηγήθηκε αίτηση ασφαλιστικών μέτρων εναντίον του Πάτροκλου Σταύρου, την οποία το αρμόδιο δικαστήριο απέρριψε.


H πλευρά Σταύρου, με δικηγόρο τον Αντ. Βγόντζα, έχει καταθέσει στο δικαστήριο το έγγραφο της Ελένης Καζαντζάκη με το οποίο δίνει ως γονική παροχή τα πνευματικά δικαιώματα επί του έργου του Νίκου Καζαντζάκη στον θετό γιο της. Οι ενάγουσες με δικηγόρο τον κ. B. Αναγνωστόπουλο υποστηρίζουν ότι την περίοδο εκείνη η σύζυγος του Νίκου Καζαντζάκη δεν είχε πνευματική διαύγεια για να συντάξει το έγγραφο. Την ίδια περίοδο πάντως, η Ελένη Καζαντζάκη έδωσε αρκετές συνεντεύξεις σε εφημερίδες, τηλεοράσεις και ραδιόφωνα – μία εκ των οποίων στο «Βήμα της Κυριακής», στις 21 Ιανουαρίου του 1996 – στις οποίες δεν έδινε την εντύπωση ατόμου που έχει χάσει την καθαρότητα της σκέψης του. Αντιθέτως καθαρή και ρέουσα ήταν η σκέψη και η γλώσσα της.


Τα δικαστήρια θα κρίνουν την έκβαση της υπόθεσης. Σύντομα θα ξεκαθαρίσει ποιος είναι ο νόμιμος κάτοχος της πνευματικής κληρονομιάς του Νίκου Καζαντζάκη. Πάντως, σε 23 έτη από σήμερα, το 2028, και βάσει του νόμου των 70 ετών, η ισχύς των πνευματικών δικαιωμάτων του μεγάλου λογοτέχνη εκπίπτει. Και τότε θα αποτελούν κληρονομιά όλων μας…