Πώς θα μας φανεί αν ο Λεπέν φθάσει το 30% την Κυριακή; Το βλέπω πιθανό. Και με βαριά καρδιά, θα καταθέσω την αιρετική άποψή μου για τα αίτια.
Δεν αμφισβητώ τις διάφορες (λίγο-πολύ σοβαρές) ερμηνείες της λεπενικής επιτυχίας, όσες προτάθηκαν. Ολες έχουν και μια δόση αλήθειας, έστω μικρή· όλες έχουν την σημασία τους, μικρή ή μεγάλη.
Πιστεύω, όμως, ότι όλες αγνοούν κάτι – σαν να το ξορκίζουν. Λέμε ότι ο Λεπενισμός είναι κίνδυνος δυνάμει θανάσιμος για την Ε’ Γαλλική Δημοκρατία. Λέμε ότι απειλεί και γενικότερα την Δημοκρατία, ως ιδέα και ως πολιτική πράξη, στην Ευρώπη και στον κόσμο ολόκληρο. Ισως αποφεύγουμε να θέσουμε το αποτρόπαιο ερώτημα: ζει ή πέθανε η Δημοκρατία;
Μου φαίνεται πως αν δεν πέθανε, πάντως πνέει τα ιστορικά της λοίσθια.
Η Δημοκρατία στηρίζεται σε ένα σύστημα αξιών, έχει την ηθική της και το ήθος της. Σε αυτό το σύστημα αξιών και σε αυτό το ήθος πιστεύουν (υποτίθεται) οι πολίτες και πράττουν ως πολίτες δημοκρατικοί, δεχόμενοι την αυθεντία και την νομιμότητα της δημοκρατικής εξουσίας, υπακούοντας στον Νόμο, σεβόμενοι την ισονομία· και, βεβαίως, απαιτώντας την λογοδοσία των αρχόντων και κρίνοντάς την με δημοκρατική επιείκεια και ευθυκρισία.
Σε αυτό το σύστημα αξιών και σε αυτό το ήθος πιστεύουν (υποτίθεται) και οι ηγέτες μιας δημοκρατικής κοινωνίας – είτε για τις πολιτικές ηγεσίες πρόκειται είτε για το πλέγμα εξουσίας που πλέκεται γύρω από την πολιτική ηγεσία και το κράτος είτε για τις κοινωνικές ηγεσίες, δηλαδή για τα ηγετικά στρώματα, τις ελίτ, τις αρχηγεσίες. Με βάση αυτό το σύστημα αξιών πράττουν ως ηγέτες δημοκρατικοί, νομοθετώντας με γνώμονα το κοινό συμφέρον, διοικώντας και κρίνοντας με ευθυδικία, σεβόμενοι το πρόσωπο του πολίτη, την ψήφο και την ετυμηγορία του, έτοιμοι να αποχωρήσουν, όπως και αν τους αφαιρεί την ηγεσία ο Νόμος της Δημοκρατίας: είτε με ψήφο είτε με κλήρο είτε με εξοστρακισμό· και, βεβαίως, λογοδοτώντας, αφού τους έλαχε να ηγούνται – «λόγον διδόναι».
Για να πιστεύουν σε όλα αυτά όλοι αυτοί, πολίτες αρχόμενοι και άρχοντες, πρέπει και να τα γνωρίζουν. Χρειάζεται, με άλλα λόγια, μια γνώση αυτών των θεμελιωδών αρχών, μια πολιτική παιδεία και ένα αίσθημα ευθύνης και αυταπάρνησης, ένα σέβας για τον άλλο πολίτη και για τον άλλο άνθρωπο, για τον «Ετερο», τέλος πάντων. Σε τελευταία ανάλυση, δηλαδή, χρειάζεται το ήθος του ανθρωπισμού που είναι ιστορικά δεμένο με την ιδέα και με την πράξη της Δημοκρατίας.
Αυτές οι προϋποθέσεις συνυπήρξαν, κάποτε, για ένα βραχύτατο χρονικό διάστημα, στις πρώιμες και λαμπρότερες στιγμές της αρχαίας Αθήνας. Τις ανέτρεψαν σύντομα οι ύβρεις του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού, οι συμφορές του Πελοποννησιακού Πολέμου και οι μοιραίες μείξεις της δημοκρατίας με την δημαγωγία. Οι ίδιες προϋποθέσεις συνυπήρξαν πάλι, και πάλι για βραχύ χρόνο, στην δημοκρατική Ρώμη.
Τις ανέτρεψαν πάλι συνθήκες διαφορετικές, αλλά κατά βάθος παρόμοιες.
Η σύγχρονη, νεωτερική Δημοκρατία, αυτή που γεννήθηκε με τις δύο μεγάλες επαναστάσεις, την αμερικανική και την γαλλική, διαφέρει πολύ από τα αρχαϊκά της πρότυπα, δεν υπάρχει αμφιβολία. Δεν είναι αυτό το θέμα μας· άλλα μας ενδιαφέρουν εδώ, νομίζω.
Πρώτα απ’ όλα, προέχει να σκεφθούμε ότι τα διακόσια χρόνια ζωής της δικής μας, της νεωτερικής Δημοκρατίας, ήταν μια βραχύτατη ιστορική περίοδος· ότι δεν ήταν ίσως αρκετά· ότι, στην ουσία, ήταν απλώς και μόνο ένα πείραμα, που δεν έχει ακόμη δείξει αν πέτυχε ή αν απέτυχε· και, κυρίως, ότι οι Δημοκρατίες της εποχής μας δεν μπόρεσαν να ολοκληρώσουν την ίδια την θεμελιώδη προϋπόθεση για την ύπαρξή τους, την ανάπτυξη μιας δημοκρατικής παιδείας. Γιατί, άραγε; Για πολλούς λόγους. Ενας από αυτούς, ίσως ο κυριότερος, είναι ότι η εκπαίδευση που προσέφεραν στα κατώτερα στρώματα οι δυτικές κοινωνίες υπηρέτησε ελάχιστα την ανάγκη διαμόρφωσης πολιτικού και δημοκρατικού ήθους· ενώ υποτάχθηκε σχεδόν αποκλειστικά στις προτεραιότητες της οικονομίας. Και αυτό δεν είναι περίεργο. Τα διακόσια χρόνια της νεωτερικής Δημοκρατίας συνέπεσαν με την τεράστια ανάπτυξη και την παγκόσμια κυριαρχία της κεφαλαιοκρατίας.
Αυτό το θεμελιώδες έλλειμμα πολιτικής παιδείας, συνδυασμένο με τα εγγενή ελαττώματα όλων των δημοκρατικών συστημάτων, ελαττώματα που επεσήμαναν όλοι οι στοχαστές της αρχαιότητας και που εύγλωττα περιέγραψε ο ψευδο-Ξενοφών, αυτό το έλλειμμα υπονόμευσε εξ αρχής, νομίζω, την ιστορική εξέλιξη της σύγχρονης Δημοκρατίας.
Από το 1776 και το 1789 έως τις μέρες μας, παντού, σε όλες τις δυτικές Δημοκρατίες, το έλλειμμα παιδείας, πολιτικής γνώσης και δημοκρατικού ήθους υπονόμευσε την πολιτική πράξη τόσο των αρχηγετικών όσο και των λαϊκών στρωμάτων. Εξέθρεψε την σύγχρονη δημαγωγία, τον νεωτερικό λαϊκισμό έτσι όπως αναπτύχθηκε από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά, τον φασισμό και τον εθνικοσοσιαλισμό του Μεσοπολέμου, τους μεταπολεμικούς λαϊκισμούς, τα υπερσύγχρονα και νεοφιλελεύθερα κηρύγματα του πάση θυσία πλουτισμού και της αδίστακτης κοινωνικής ανόδου που τόση γοητεία ασκούν σήμερα στα μεσο- και μικρο-αστικά στρώματα όλων των δυτικών κοινωνιών. Αυτό το έλλειμμα παιδείας, ακόμη, ευνοώντας την πολιτική άγνοια και αδιαφορία, εξέθρεψε την αποχαύνωση των λαϊκών στρωμάτων, την ευπιστία τους και τον δυνάμει θαυμασμό προς τους παντοειδείς σωτήρες και δικτάτορες.
Η τεχνολογική εξέλιξη έδωσε την χαριστική βολή. Η περίφημη «κοινωνία της πληροφορίας» δεν είναι παρά μια κοινωνία ισοπεδωτικού θορύβου. Η περίφημη «τέταρτη εξουσία» του Τύπου εγκαταστάθηκε ως τυραννία των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Το περίφημο «παγκόσμιο χωριό» δεν είναι παρά ένα παγκόσμιο Κολοσσαίο.
Μήπως, πράγματι, πνέει τα ιστορικά της λοίσθια η Δημοκρατία, όπως την γνωρίσαμε από τα βιβλία μας; Αν είναι έτσι, ας αρχίσουμε εγκαίρως να φανταζόμαστε μιαν άλλη Δημοκρατία, βαθύτερη και γνωστικότερη. Ο θάνατος λοίσθιος ιατρός κακών.
Ο κ. Γεώργιος Β. Δερτιλής είναι ιστορικός, διευθυντής σπουδών της Ανωτάτης Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Παρισιού.
