Σίγκμουντ Φρόιντ

Ο Χριστόφορος Κολόμβος του υποσυνειδήτου

Ο Σίγκμουντ Φρόιντ (1856-1939), ο εβραϊκής καταγωγής αυστριακός ιδρυτής της ψυχανάλυσης, σπούδασε ιατρική στη Βιέννη * Συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι, κοντά στον Ζαν-Μαρτέν Σαρκό, ο οποίος χρησιμοποιούσε την ύπνωση ως θεραπεία της υστερίας * Αργότερα ο Φρόιντ θα ανέπτυσσε τη δική του μέθοδο θεραπείας μέσω της «ελεύθερης συζήτησης» με τον ασθενή, καθώς και την ψυχαναλυτική θεωρία της άμυνας και της καταστολής * Υποστήριζε ότι η νεύρωση ήταν προϊόν της [καταπιεσμένης] παιδικής σεξουαλικότητας * Το 1890 εξέδωσε το έργο του Η ερμηνεία των ονείρων και το 1902 κατέλαβε την ειδική έδρα της νευροπαθολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης * Εκτοτε συγκεντρώθηκε στη μελέτη της ψυχολογικής και ψυχοπαθολογικής συμπεριφοράς και του ρόλου τον οποίο διαδραματίζει η σεξουαλικότητα στο ασυνείδητο * Το 1938, ενώ οι ναζιστές προσαρτούσαν την Αυστρία (και ενώ στη Γερμανία οι θεωρίες του είχαν καεί «στην πυρά»), μετανάστευσε στο Ηνωμένο Βασίλειο μαζί με την κόρη του Αννα, η οποία άρχισε να ασχολείται με την παιδοψυχολογία * Πέθανε από καρκίνο.

«Τα 70 χρόνια που κουβαλάω στην πλάτη μου με δίδαξαν να δέχομαι τη ζωή με χαρά, ευγνωμοσύνη και ταπεινοφροσύνη».

Ο άνθρωπος που προφέρει αυτές τις λέξεις είναι ο μεγάλος εξερευνητής των αποκρύφων της ψυχής. Σαν τον Οιδίποδα, τον ήρωα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας του οποίου το όνομα έχει συνδεθεί με μια θεμελιώδη αρχή της ψυχανάλυσής του, ο Φρόιντ ήλθε αντιμέτωπος με τη Σφίγγα και τόλμησε να απαντήσει στο αίνιγμά της. Αλλο μυαλό σαν κι αυτόν, που να έφθασε τόσο κοντά στην ερμηνεία του ανεξιχνίαστου μυστηρίου της ανθρώπινης συμπεριφοράς, δεν υπάρχει.

Για την ψυχολογία ο Φρόιντ είναι ό,τι ο Γαλιλαίος για την αστρονομία. Είναι ο Χριστόφορος Κολόμβος του υποσυνειδήτου. Ανοιξε νέες προοπτικές και εξερεύνησε τα άδυτα των αδύτων. Εθεσε σε νέες βάσεις τη σχέση όλων των εκφάνσεων της ζωής και τις ερμήνευσε με κλειδί τα μηνύματα που έχουν καταγραφεί στις σελίδες του ασυνειδήτου.

Η συνομιλία μας έλαβε χώρα στη θερινή κατοικία του στο Σέμερινγκ, στις αυστριακές Αλπεις. Τα λίγα χρόνια που πέρασαν από την τελευταία συνέντευξή μου μαζί του είχαν πολλαπλασιάσει τις ρυτίδες στο μέτωπό του και είχαν κάνει εντονότερη τη χλωμάδα του. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του ήταν «τραβηγμένα» σαν να υπέφερε. Το μυαλό του όμως παρέμενε σε εγρήγορση. Το πνεύμα του ήταν ανέγγιχτο, όπως και η ευγένειά του. Οι τρόποι του ήταν πάντα άψογοι. Εκείνο όμως που με τρόμαξε ήταν η μικρή δυσκολία στην ομιλία του. Είχε υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση εξαιτίας ενός καρκινώματος που είχε προσβάλει την άνω γνάθο του. Από τότε πρέπει να ανέχεται ένα εμφύτευμα ­ ένα μηχανάκι που διευκολύνει την άρθρωση. Ο ίδιος πάντως δεν το θεωρούσε πιο ενοχλητικό από ένα ζευγάρι γυαλιά.

«Το σιχαίνομαι αυτό το μηχανικό σαγόνι. Ο καθημερινός αγώνας μαζί του με κάνει να σπαταλώ πολύτιμη ενέργεια. Παρ’ όλα αυτά προτιμώ το μηχανικό σαγόνι από το να μην έχω καθόλου γνάθο ­ το ένστικτο της επιβίωσης βλέπετε… Ποιος ξέρει; Ισως, καθώς γερνάμε και η ζωή μας γίνεται ανυπόφορη, οι θεοί μάς δείχνουν συμπόνια. Θέλω να πω ότι στο τέλος ο θάνατος μας φαίνεται λιγότερο ανυπόφορος σε σύγκριση με το βαρύ φορτίο το οποίο κουβαλάμε στην πλάτη μας».

Ο Φρόιντ αρνείται ότι η μοίρα τού φέρεται εχθρικά, με κακία, σαν να είχε προηγούμενα μαζί του.

«Γιατί θα έπρεπε να περιμένω ιδιαίτερη μεταχείριση; Το γήρας δεν μπορεί να το αποφύγει κανείς. Ερχεται σε όλους μας. Τον έναν τον χτυπάει εδώ, τον άλλον εκεί. Το χτύπημά του πάντως είναι αναπόφευκτο. «Η αυλαία / ο νεκρικός μανδύας πέφτει / με την ταχύτητα της καταιγίδας». Δεν επαναστατώ κατά της συμπαντικής τάξης. Στο κάτω κάτω έχω ζήσει 70 χρόνια. Δεν μου έλειψε τίποτε. Πάντα είχα ένα πιάτο φαΐ να φάω. Εχω απολαύσει πολλές χαρές της ζωής: τη συντροφικότητα της γυναίκας μου, των παιδιών μου, τα ηλιοβασιλέματα. Πού και πού παίρνω τη χαρά να σφίγγω ένα φιλικό χέρι. Και έχω συναντήσει στη ζωή μου αρκετές ανθρώπινες υπάρξεις που σχεδόν με καταλάβαιναν. Τι περισσότερο μπορεί να ζητήσει κανείς;».

– Αποκτήσατε φήμη. Το έργο σας έχει επηρεάσει τη λογοτεχνική παραγωγή όλων των χωρών. Χάρη σ’ εσάς ο άνθρωπος βλέπει τον εαυτό του και τη ζωή με άλλα μάτια. Και με αφορμή τα 70ά γενέθλιά σας όλοι σάς αποτίουν φόρο τιμής ­ εκτός από το ίδιο το πανεπιστήμιό σας…

«Αν το Πανεπιστήμιο της Βιέννης μού προσέφερε αναγνώριση, το μόνο που θα κατάφερνε θα ήταν να με κάνει να νιώσω αμηχανία και ντροπή. Δεν υπάρχει κανένας, μα κανένας λόγος για τον οποίο θα έπρεπε να τιμήσουν εμένα και τις μελέτες μου μόνο και μόνο επειδή έγινα 70 ετών. Οι αριθμοί δεν μου λένε τίποτε. Οσο για τη φήμη, έρχεται με τον θάνατό μας ­ και εμένα ειλικρινά δεν με ενδιαφέρει ποσώς τι θα συμβεί μετά τον δικό μου θάνατο. Δεν επιδιώκω την υστεροφημία. Ούτε θεωρώ τη μετριοφροσύνη μου αρετή».

– Δεν σημαίνει τίποτε για σας το ότι ενώ θα έχετε φύγει το όνομά σας θα παραμείνει «ζωντανό»;

«Τίποτε απολύτως. Πιο πολύ με ενδιαφέρει το μέλλον των παιδιών μου. Ελπίζω η ζωή να μη φανεί τόσο σκληρή μαζί τους. Εγώ δυστυχώς δεν μπορώ να τους την κάνω πιο υποφερτή. Ο [Α’ Παγκόσμιος] πόλεμος τελείωσε και ένα από τα θύματά του ήταν η περιουσία μου. Στοίχισε όλες τις οικονομίες μιας ζωής. Ευτυχώς όμως το γήρας δεν είναι τελικά και τόσο δυσβάστακτο. Μπορώ να προχωρώ μπροστά. Βρίσκω ακόμη ευχαρίστηση στη δουλειά μου».

Περπατούσαμε στον κήπο του σπιτιού του. Ο Φρόιντ άπλωσε τα ντελικάτα χέρια του και χάιδεψε με τρυφερότητα ένα φυτό που έβγαζε μπουμπούκια.

«Με ενδιαφέρει πολύ περισσότερο αυτό το φυτό παρά το τι μπορεί να συμβεί όταν θα έχω πια πεθάνει».

– Υστερα από όλα αυτά που μου λέτε θα σας χαρακτήριζα βαθύτατα απαισιόδοξο…

«Με κανέναν τρόπο! Κανένας φιλοσοφικός στοχασμός δεν μπορεί να μου στερήσει τη χαρά που μου προξενούν τα απλά πράγματα της ζωής».

– Εσείς τι πιστεύετε; Υπάρχει ζωή μετά θάνατον;

«Δεν το σκέπτομαι καθόλου. Ο,τι ζει πεθαίνει. Γιατί λοιπόν να επιβιώσω εγώ;».

– Δεν θα επιδιώκατε την αθανασία;

«Ειλικρινά σας μιλάω, όχι! Οταν συνειδητοποιεί κανείς τον εγωισμό που καταδυναστεύει την κοινωνία και κατευθύνει την ανθρώπινη συμπεριφορά δεν αισθάνεται την παραμικρή επιθυμία να ξαναγεννηθεί. Η ζωή, ακόμη κι αν έκανε κύκλους, θα παρέμενε ίδια και αναλλοίωτη. Θεωρώ ότι η αέναη επιστροφή των πραγμάτων, που θα έλεγε και ο Νίτσε, θα μας ξαναφόρτωνε για άλλη μία φορά στην πλάτη το δισάκι της βαρετής θνητότητάς μας. Στο κάτω κάτω σε τι μας χρησιμεύει η ζωή χωρίς αναμνήσεις; Δεν θα υπήρχε τίποτε που να συνδέει το παρελθόν με το μέλλον. Γι’ αυτό και κατά την ταπεινή μου άποψη είναι ωραίο που όλος αυτός ο μπελάς τού ζην έχει τελικά όριο. Η ζωή μας είναι μια σειρά συμβιβασμών. Δεν υπάρχει αμφιβολία γι’ αυτό. Είναι ένας αγώνας χωρίς τέλος ανάμεσα στο Εγώ και στον περίγυρό μας. Η επιθυμία να επιμηκύνουμε τη ζωή πέρα από τα φυσιολογικά της όρια μου φαίνεται τρομερά ανόητη».

– Αυτό πάει να πει ότι δεν εγκρίνετε τις προσπάθειες του συναδέλφου σας Στράιναχ να μεγαλώσουν τον κύκλο της ανθρώπινης ύπαρξης;

«Ο Στράιναχ δεν προσπαθεί να επιμηκύνει το όριο ζωής· περιορίζεται στη μάχη κατά του γήρατος. Καταφεύγει στα αποθέματα του οργανισμού μας για να ενισχύσει τους ιστούς ώστε να αντιμετωπίζουν τις ασθένειες. Η θεραπευτική αγωγή του Στράιναχ μερικές φορές καταφέρνει να βάλει φρένο σε βιολογικά «ατυχήματα» όπως ο καρκίνος (στο αρχικό στάδιό του βεβαίως). Η ζωή μας πρέπει να γίνει πιο υποφερτή ώστε να αξίζει τον κόπο να συντηρούμαστε εν ζωή. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να θέλουμε να ζήσουμε περισσότερο. Υπάρχουν όμως πολλοί λόγοι για τους οποίους θα θέλαμε να ζήσουμε με όσο το δυνατόν λιγότερο άχθος. Εγώ, παραδείγματος χάριν, δικαίως νιώθω ευτυχής, διότι δεν αισθάνομαι πόνο και διότι απολαμβάνω τις μικροχαρές της ζωής ­ την παρουσία των παιδιών μου, των φυτών μου…».

– Ο Μπέρναρντ Σο υποστηρίζει ότι η ζωή είναι απελπιστικά σύντομη. Θεωρεί ότι ο άνθρωπος μπορεί να επιμηκύνει το βιολογικό όριο της ύπαρξης επιστρατεύοντας τη δύναμη της θέλησής του και παρεμβαίνοντας ακόμη και στις δυνάμεις της εξέλιξης.

«Δεν αποκλείεται. Πιθανώς ο θάνατός μας να μην είναι βιολογική αναγκαιότητα. Καμιά φορά πεθαίνουμε επειδή θέλουμε να το κάνουμε. Κατά τον ίδιο τρόπο με τον οποίο συνυπάρχουν μέσα μας ταυτόχρονα το μίσος και η αγάπη για ένα πρόσωπο, η ζωή μας συνδυάζει την επιθυμία μας για επιβίωση με την αμφίθυμη επιθυμία της εξόντωσής μας. Ακριβώς όπως μια ελαστική γομολάστιχα έχει την τάση να ξαναπαίρνει την αρχική της μορφή, η ζώσα ύλη ­ συνειδητά ή υποσυνείδητα ­ λαχταρά να ανακτήσει την καθολική και απόλυτη αδράνεια της ανόργανης ύλης. Η επιθυμία της ζωής και του θανάτου «συγκατοικούν» μέσα μας. Ο θάνατος είναι το φυσικό ταίρι του έρωτα. Μαζί κυβερνούν τον κόσμο. Αυτό είναι και το μήνυμα του βιβλίου μου Πέραν της αρχής της ηδονής. Στα αρχικά της στάδια η ψυχανάλυση υπέθετε ότι πιο σημαντικός είναι ο έρωτας. Τώρα ξέρουμε ότι και ο θάνατος είναι εξίσου σημαντικός. Από βιολογική άποψη κάθε ζωντανός οργανισμός, εξαιτίας της σφοδρότητας με την οποία καίει μέσα του η φλόγα της ζωής, τείνει προς τη νιρβάνα. Και επιθυμεί όλος αυτός ο πυρετός που λέγεται ζωή να φθάσει κάποια στιγμή στο τέλος του. Δεν βλέπει την ώρα να επιστρέψει στο λίκνο του Αβραάμ. Αυτός ο πόθος μπορεί να μεταμφιεσθεί. Τελικά όμως ο ύστατος προορισμός της ζωής είναι ο ίδιος ο θάνατός της!».

– Η φιλοσοφία αυτή είναι αυτοκαταστροφική. Δίνει άλλοθι στην αυτοεξόντωση. Αν τη δει κανείς με τα μάτια του Εντουαρντ φον Χάρτμαν, θα μπορούσε να οδηγήσει την ανθρωπότητα σε ομαδική αυτοκτονία…

«Η ανθρωπότητα δεν αποφασίζει να αυτοκτονήσει, διότι φύσει αποφεύγει την ευθεία οδό που οδηγεί στον αντικειμενικό σκοπό. Η ζωή πρέπει να συμπληρώσει τον υπαρξιακό κύκλο της. Σε κάθε φυσιολογικό ον η επιθυμία για ζωή είναι αρκετά ισχυρή ώστε να το κάνει να αντιστέκεται στην επιθυμία του θανάτου, ακόμη και αν, ως ύστατη επιθυμία, ο θάνατος αποδεικνύεται εν τέλει πιο ισχυρός. Μπορούμε ωστόσο να παίζουμε με την ιδέα ότι ο θάνατος έρχεται επειδή το θέλουμε εμείς. Θα μπορούσαμε ίσως να νικήσουμε τον θάνατο μη συμμαχώντας με τις δυνάμεις που «κατοικούν» μέσα μας. Με αυτή την έννοια θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο θάνατος είναι μια συγκεκαλυμμένη αυτοκτονία».

Αρχισε να δροσίζει. Στον κήπο έκανε πολλή ψύχρα. Συνεχίσαμε την κουβέντα μας στο στούντιό του. Στο σεκρετέρ έβλεπες ακουμπισμένα μια στοίβα χειρόγραφα με τη χαρακτηριστική καλλιγραφία του Φρόιντ.

– Πάνω σε ποιο θέμα δουλεύετε τώρα;

«Γράφω για την ψυχανάλυση. Την υπερασπίζομαι έτσι όπως την ασκούν οι «μη ειδικοί». Ξέρετε, καταβάλλεται προσπάθεια να γίνει παράνομη η εφαρμογή οιασδήποτε αναλυτικής μεθόδου από πρόσωπα τα οποία δεν ασκούν την ιατρική. Η ιστορία, αυτή η λογοκλόπος παλιόγρια, επαναλαμβάνει τον εαυτό της κάθε φορά που έχουμε να κάνουμε με μια νέα ανακάλυψη. Αρχικά οι γιατροί εναντιώνονται σθεναρά σε κάθε καινούργια αλήθεια. Αμέσως μετά θέλουν να τη μονοπωλήσουν».

– Βρήκατε υποστήριξη σ’ αυτό το θέμα από την πλευρά των μη ειδικών;

«Μερικοί από τους καλύτερους μαθητές μου δεν ασκούν κατ’ επάγγελμα την ιατρική».

– Εσείς συνεχίζετε να την ασκείτε;

«Ασφαλώς. Αυτή την εποχή μάλιστα χειρίζομαι ένα ιδιαίτερα περίπλοκο περιστατικό: προσπαθώ να ξεδιαλύνω τις ψυχικές συγκρούσεις ενός νέου και πολύ ενδιαφέροντος νεαρού».

Εκείνη τη στιγμή εμφανίστηκε η Αννα Φρόιντ. Συνοδευόταν από τον εν λόγω ασθενή ­ ένα ενδεκάχρονο αγόρι με αγγλοσαξονικά χαρακτηριστικά. Το παιδί έδειχνε ευτυχισμένο και ανέμελο ­ καμία σχέση με ψυχικές συγκρούσεις ή σύγχυση προσωπικότητας.

– Εσείς, καθηγητά Φρόιντ, κάνετε καμιά φορά ψυχανάλυση;

«Βεβαίως. Ο ψυχαναλυτής πρέπει να υποβάλλεται σε ανάλυση διαρκώς. Αναλύοντας τον εαυτό μας αυξάνουμε την ικανότητά μας να αναλύουμε τους άλλους. Ο ψυχαναλυτής είναι κάτι σαν εξιλαστήριο θύμα, σαν τον αποδιοπομπαίο τράγο των Εβραίων. Επάνω του εναποτίθενται οι αμαρτίες όλων των άλλων. Πρέπει να εξασκείς την τέχνη σου εις βάθος για να απαλλαγείς από το βάρος που σου φορτώνουν οι άλλοι».

– Πίστευα πάντα ότι η ψυχανάλυση αναγκαστικά οδηγεί όσους την ασκούν στο πνεύμα της χριστιανικής ευσπλαχνίας. Δεν υπάρχει τίποτε με βάση την ανθρώπινη εμπειρία που να μη μας βοηθάει η ψυχανάλυση να το κατανοήσουμε. Tout comprendre c’est tout pardonner (κατανοώντας τα όλα, τα χάνουμε όλα)…

«Με κανέναν τρόπο! [Τα χαρακτηριστικά του Φρόιντ απέκτησαν τη σκληρή, άγρια έκφραση εβραίου προφήτη.] Το να κατανοήσεις τα πάντα δεν σημαίνει ότι χάνεις τα πάντα. Η ψυχανάλυση δεν μας διδάσκει απλώς τι μπορούμε να υπομένουμε· μας δείχνει και τι πρέπει να αποφεύγουμε, μας λέει τι πρέπει να πολεμάμε. Η ανοχή του κακού δεν σημαίνει γνώση ­ κάθε άλλο».

Αίφνης κατάλαβα γιατί ο Σίγκμουντ Φρόιντ είχε τόσο σκληρή αντιμετώπιση από τους οπαδούς του εκείνους που κάποτε είχαν σταθεί στο πλευρό του αλλά τώρα δεν μπορούν να του συγχωρήσουν το ότι ξέφυγε από τον «σωστό δρόμο» της «ορθόδοξης» ψυχανάλυσης. Η αντίληψη περί ορθότητος είναι και το κληροδότημα των προκατόχων του. Είναι μια κληρονομιά για την οποία αισθάνεται υπερήφανος, όπως υπερήφανος αισθάνεται και για τη φυλή του.

«Η γλώσσα μου είναι τα γερμανικά» μου εξήγησε. «Η παιδεία μου είναι γερμανική. Στη σκέψη θεωρούσα τον εαυτό μου Γερμανό, ωσότου αντελήφθην ότι ο αντισημιτισμός αυξανόταν και στη Γερμανία και στην Αυστρία. Εκτοτε σταμάτησα να θεωρώ τον εαυτό μου Γερμανό. Προτιμώ να τον ορίζω ως Εβραίο».

Το σχόλιό του αυτό με απογοήτευσε κατά κάποιον τρόπο. Σύμφωνα με τη δική μου αντίληψη των πραγμάτων, το πνεύμα του Φρόιντ έπρεπε να πηγαίνει πιο μακριά, να ξεφεύγει από τις οιουδήποτε τύπου φυλετικές διακρίσεις και τις προκαταλήψεις. Για μένα στο μυαλό τού Φρόιντ δεν υπήρχε χώρος για κακίες και μίση. Παρ’ όλα αυτά ο θυμός του ήταν δίκαιος. Και αυτό το ξέσπασμα οργής τον έκανε στα μάτια μου ακόμη πιο γοητευτικό άνθρωπο. Ο Αχιλλέας θα ήταν ανυπόφορος χωρίς την πτέρνα του!

– Πολύ μου αρέσει που διαπιστώνω ότι ακόμη και εσείς, χερ Προφεσόρ, έχετε τα συμπλέγματά σας. Οτι είσθε και εσείς ένας απλός θνητός…

«Τα συμπλέγματά μας είναι το αδύνατο σημείο μας. Ταυτόχρονα όμως είναι και η δύναμή μας».

– Αναρωτιέμαι ποια να είναι τα δικά μου συμπλέγματα…

«Μια σοβαρή ανάλυση διαρκεί τουλάχιστον ένα χρόνο. Μπορεί να χρειαστούν ακόμη και δύο ή και τρία χρόνια. Εσείς αφιερώνετε μεγάλο μέρος από τη ζωή σας στο «κυνήγι των λεόντων». Χρόνο με τον χρόνο ακολουθείτε όλο και πιο συχνά τα ίχνη των πλέον εξεχουσών μορφών, ανθρώπων κατά κανόνα αρκετά μεγαλύτερων από εσάς. Ρούζβελτ, Κάιζερ, Χίντενμπουργκ, Μπέρναρντ Σο…».

– Είναι μέρος της δουλειάς μου.

«Την οποία όμως εσείς επιλέξατε. Ενας σπουδαίος άνδρας είναι σύμβολο. Το κυνήγι του είναι το κυνήγι της καρδιάς σας. Επιλέγετε σπουδαίους άνδρες για να καλύψετε το κενό του πατέρα. Είναι μέρος λοιπόν του πατρικού σας συμπλέγματος…».

Αρνήθηκα κατηγορηματικά τη γνωμάτευση του Φρόιντ. Πείσμωσα. Οσο αναλογίζομαι όμως τα λόγια του, καταλήγω στο συμπέρασμα ότι ίσως υπάρχουν ψήγματα αλήθειας σε όσα μου είπε ­ πράγματα που ως τότε ούτε καν είχα υποψιασθεί. Ισως πράγματι αυτή η ίδια δύναμη, το «πατρικό σύμπλεγμά» μου, να είχε οδηγήσει τα βήματά μου ως την πόρτα του.

«Στον Περιπλανώμενο Ιουδαίο προβάλλετε το κυνήγι του παρελθόντος. Πάντα θα υπάρχει κάποιος κυνηγός μεγάλων ανδρών…».

– Μακάρι να μπορούσα να μείνω κι άλλο εδώ κοντά σας για να ρίξω μια κλεφτή ματιά μέσα από τα δικά σας μάτια στα βάθη της ψυχής μου, είπα ύστερα από μερικά δευτερόλεπτα σιωπής. Ισως, σαν τη Μέδουσα, να πέθαινα από φόβο ­ τον φόβο να αντικρίσω την εικόνα του ίδιου μου του εαυτού. Παρ’ όλα αυτά ομολογώ ότι φοβάμαι να στραφώ στην ψυχανάλυση. Θα προσπαθούσα διαρκώς να μαντέψω τις προθέσεις και τις σκέψεις σας.

«Δεν είναι μειονέκτημα η εξυπνάδα του ασθενούς. Μερικές φορές μάλιστα διευκολύνει τη διαδικασία».

Σ’ αυτό το σημείο ο δάσκαλος της ψυχανάλυσης διαφοροποιείται από τους περισσότερους οπαδούς του. Πολλοί ψυχαναλυτές ακολουθούν τη μέθοδο της «ελεύθερης συνεργασίας» τού Φρόιντ. Ενθαρρύνουν τους ασθενείς τους για να εκφράσουν ανοιχτά τους συνειρμούς, τις τυχαίες σκέψεις που τους περνούν από το μυαλό, όσο άσεμνες κι αν είναι, όσο άτοπες, άστοχες, άκαιρες κι αν φαίνονται. Με κλειδί αυτές τις φαινομενικά ασήμαντες λεπτομέρειες ακολουθούν τα ίχνη των ψυχικών δρακόντων που είναι καλά κρυμμένοι στη φωλιά τους. Δεν τους αρέσει όμως όταν ο ασθενής προσπαθεί να συνεργασθεί παίρνοντας πρωτοβουλίες. Φοβούνται μήπως με την αποκάλυψη των μυστικών τους η αντίσταση του ασυνειδήτου τους κάνει να χάσουν τα ίχνη του ψυχικού θηράματός τους. Αλλά και ο Φρόιντ αναγνωρίζει την ύπαρξη τέτοιου κινδύνου.

– Μερικές φορές διερωτώμαι αν θα ήμασταν πιο ευτυχείς γνωρίζοντας λιγότερα πράγματα για τις διαδικασίες που διαμορφώνουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας. Η ψυχανάλυση συνδέοντας κάθε συναίσθημα με το σύμπλεγμα που το δημιουργεί απογυμνώνει τη ζωή, της αφαιρεί τη μαγεία της. Με το να ανακαλύπτουμε ότι όλοι κρύβουμε μέσα μας ένα κτήνος, έναν εγκληματία, έναν πρωτόγονο άνθρωπο, δεν γινόμαστε περισσότερο ευτυχείς.

«Τι σας φταίνε τα κτήνη; Εγώ προτιμώ την παρέα των ζώων από τη συντροφιά των ανθρώπων».

– Γιατί;

«Γιατί αποδεικνύονται πολύ περισσότερο ειλικρινή και αυθόρμητα. Δεν έχουν διχασμένη προσωπικότητα, το Εγώ τους δεν πάσχει. Ο πρωτόγονος, όπως και το κτήνος, είναι σκληρός, αλλά δεν έχει τη «μικρότητα» να ανήκει στην κατηγορία των πολιτισμένων όντων. Η μικρότητα είναι ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος εκδικείται για τους περιορισμούς που του επιβάλλει η κοινωνία. Είναι το συναίσθημα της αντεκδίκησης, που εμψυχώνει τους μεταρρυθμιστές και τους κουτσομπόληδες. Ενας άγριος μπορεί να μας κόψει το κεφάλι, να μας καταβροχθίσει, να μας βασανίσει, αλλά θα μας κάνει να γλιτώσουμε από τα μικρά δηλητηριώδη αγκάθια που μας κεντρίζουν διαρκώς στην πολιτισμένη κοινωνία μας και κάνουν τη ζωή μας ανυπόφορη. Οι πιο αγενείς τρόποι και η πιο κακή ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου, η υποκρισία, η δολιότητα, η ανανδρία, η έλλειψη σεβασμού, είναι στρεβλώσεις που δημιουργεί η ελλιπής προσαρμογή μας σε έναν σύνθετο, συμπλεγματικό πολιτισμό. Είναι το αποτέλεσμα της πάλης ανάμεσα στα ένστικτα και στην κουλτούρα μας».

– Πόσο πιο όμορφα είναι τα ειλικρινή και έντονα συναισθήματα ενός σκύλου που κουνάει την ουρά του όταν είναι ευχαριστημένος ή που γαβγίζει για να δείξει ότι θύμωσε!

«Τα συναισθήματα του σκύλου θυμίζουν τα συναισθήματα των ηρώων της αρχαιότητας. Ισως γι’ αυτό, ασύνειδα, δίνουμε στους σκύλους μας ονόματα αρχαίων ηρώων ­ Αχιλλέα, Εκτορα κ.ά.».

– Τον σκύλο μου τον λένε Αρη. Μου αρέσει που δεν ξέρει να διαβάζει. Αν μπορούσε να πει τη γνώμη του πάνω στα ψυχικά τραύματα και στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα γαβγίζοντας, θα έχανε πολλή από τη γοητεία του ως μέλους της οικογένειας… Εσείς, καθηγητά, θεωρείτε ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι υπερβολικά περίπλοκη. Και κατά τη γνώμη μου, υπεύθυνος για αυτή την πολυπλοκότητα του σύγχρονου πολιτισμού, τουλάχιστον εν μέρει, είσθε εσείς. Πριν από την ψυχανάλυση δεν γνωρίζαμε ότι η προσωπικότητά μας είναι έρμαιο των εσωτερικών μας συγκρούσεων. Εσείς κάνατε τη ζωή μας σπαζοκεφαλιά, άλυτο γρίφο.

«Κάθε άλλο! Η ψυχανάλυση απλουστεύει τη ζωή. Μας δίνει την άκρη του νήματος για να βγούμε από τον λαβύρινθο του ασυνειδήτου μας».

– Ακόμη και αν είναι έτσι, επιφανειακά τουλάχιστον, ουδέποτε η ζωή μας υπήρξε πιο περίπλοκη. Ημέρα με την ημέρα εσείς και οι μαθητές σας εισάγετε καινά δαιμόνια ­ όλο και μια νέα ιδέα που μας αναστατώνει, μας προκαλεί σύγχυση και κάνει ακόμη πιο περίπλοκο το θέμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

«Τουλάχιστον η ψυχανάλυση δεν κλείνει τις πόρτες σε οποιαδήποτε καινούργια αλήθεια».

– Ορισμένοι μαθητές σας, πιο «ορθόδοξοι» από εσάς, μένουν προσκολλημένοι στις αρχικές διατυπώσεις της «επανάστασης» που όμως εσείς είχατε κηρύξει.

«Η ζωή αλλάζει. Το ίδιο και η ψυχανάλυση. Βρισκόμαστε στη χαραυγή μιας νέας επιστήμης».

– Εχω την εντύπωση ότι η επιστημονική δομή την οποία θεμελιώσατε είναι πολύ καλά επεξεργασμένη. Τα βασικά στοιχεία της θεωρίας σας («υποκατάστατο», «παιδική σεξουαλικότητα», «σημειολογία των ονείρων» κ.ά.) φαίνονται αμετακίνητα.

«Είμαστε μόνο στην αρχή. Κι εγώ ο ίδιος είμαι ένας αρχάριος ­ τίποτε περισσότερο από πρωτάρης. Κατάφερα να ξεθάψω στοιχεία που ήταν θαμμένα βαθιά μέσα στον νου. Αλλά εκεί όπου εγώ ανακάλυψα μερικούς ναούς, κάποιοι άλλοι μπορούν να ανακαλύψουν ολόκληρη ήπειρο».

– Εξακολουθείτε να δίνετε τη μεγαλύτερη έμφαση στο σεξ;

«Θα σας απαντήσω με τα λόγια ενός μεγάλου ποιητή, του Γουόλτ Γουίτμαν: «Αν μας έλειπε το σεξ, θα μας έλειπαν τα πάντα». Παρ’ όλα αυτά νομίζω ότι σας εξήγησα αυτό που εγώ ονομάζω «πέρα από την ηδονή»: τον θάνατο, την άρνηση της ζωής. Ο πόθος εξηγεί το γιατί ορισμένοι άνδρες αγαπούν τον πόνο. Είναι ένα βήμα προς την καταστροφή! Εξηγεί το γιατί η ανθρώπινη ύπαρξη αποζητεί τη γαλήνη…».

– Ο Σο, όπως και εσείς, δεν θα ήθελε να ζει αιώνια. Αλλά εκείνος, σε αντίθεση με εσάς, θεωρεί ότι το σεξ δεν έχει και τόση σημασία.

«Ο Σο δεν καταλαβαίνει τι θα πει σεξ» απάντησε ο Φρόιντ χαμογελώντας. «Δεν έχει πάρει μυρωδιά τού τι σημαίνει αγάπη. Σε κανένα από τα έργα του δεν θα βρεις ούτε μία γνήσια ερωτική ιστορία. Είναι σε θέση να μετατρέψει την ερωτική ιστορία του Καίσαρα ­ ίσως τη μεγαλύτερη ιστορία πάθους της ανθρωπότητας ­ σε ανέκδοτο. Σκοπίμως λοιπόν, για να μην πω κακοπροαίρετα, απογυμνώνει την Κλεοπάτρα από το μεγαλείο της και την υποβιβάζει στον ρόλο μιας ασήμαντης ξετσίπωτης γυναικούλας. Ο λόγος της παράξενης αυτής «συμπεριφοράς» του Σο, με την οποία είναι διαποτισμένα όλα του τα έργα, είναι η ψυχολογία του ­ η περίεργη ψυχολογία του, παρά τη φοβερή διάνοια που διαθέτει. Σε κάποιον από τους προλόγους του ο ίδιος ο Σο υπογραμμίζει την ασκητική ιδιοσυγκρασία του. Μπορεί να έχω διαπράξει πολλά σφάλματα, αλλά είμαι απολύτως βέβαιος ότι προβάλλοντας την κυριαρχία του σεξουαλικού ενστίκτου δεν κάνω λάθος. Δεδομένου ότι πρόκειται για ισχυρότατο ένστικτο, συγκρούεται σφοδρά με τις συμβάσεις του πολιτισμού μας. Εγείροντας μηχανισμούς αυτοάμυνας η ανθρωπότητα προσπαθεί να αρνηθεί τον κυρίαρχο ρόλο αυτού του ενστίκτου. Μια ρωσική παροιμία λέει: «Αν ξύσεις την επιφάνεια ενός Ρώσου, θα ανακαλύψεις από κάτω έναν Τάταρο». Αναλύστε οποιοδήποτε ανθρώπινο συναίσθημα ­ ασχέτως αν εντάσσεται στη σφαίρα τού σεξ ή όχι ­ και σίγουρα θα ανακαλύψετε σε κάποιο σημείο του το ορμέμφυτο εκείνο στο οποίο η ίδια η ζωή οφείλει τη διαιώνισή της».

– Καταφέρατε να βάλετε τη σφραγίδα σας μέσω των απόψεών σας στο έργο όλων των σύγχρονων συγγραφέων. Η ψυχανάλυση έχει γίνει μια νέα τάση της λογοτεχνίας.

«Επίσης έχω επηρεασθεί πολύ από τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία. Ο Νίτσε ήταν ένας από τους πρώτους ψυχαναλυτές κατ’ εμέ. Είναι απίστευτο πόσο με τη διαίσθησή του προηγήθηκε των ανακαλύψεών μας. Κανάνας άλλος δεν είχε τόσο βαθιά συνείδηση της διπλής υπόστασης της ανθρώπινης συμπεριφοράς και δράσης και του θριάμβου της αρχής της ευχαρίστησης σε πείσμα των διαρκών αμφιταλαντεύσεων. Ο Ζαρατούστρας του σε ένα σημείο λέει: «Η λύπη / ουρλιάζει: Θάνατος! / Μα η χαρά λαχταρά την αιωνιότητα»».

– Η ψυχανάλυση μπορεί να αμφισβητείται, ανοιχτά πολλές φορές, στις ΗΠΑ περισσότερο από ό,τι στην Αυστρία ή στη Γερμανία. Η επιρροή της όμως στη λογοτεχνία είναι απεριόριστη.

«Ο Τόμας Μαν, φέρ’ ειπείν, μας οφείλει πολλά. Η εξέλιξη του Σνίτσλερ είναι σε μεγάλο βαθμό παράλληλη με τη δική μου. Πολλές φορές εκφράζει με ποιητικό τρόπο αυτό που εγώ διατυπώνω επιστημονικά. Θα έλεγα ότι ο κ. Σνίτσλερ δεν είναι μόνο ποιητής, είναι και επιστήμων».

– Μα και εσείς, εκτός από επιστήμων, είσθε και ποιητής. Η αμερικανική λογοτεχνία βασίζεται στην ψυχανάλυση. Ο Ρούπερ Χιουτζ, ο Χάρβεϊ Ο’ Χίγκινς και άλλοι έχουν γίνει «ερμηνευτές» τους έργου σας. Δύσκολα ξεφυλλίζεις ένα μυθιστόρημα χωρίς να πέσεις πάνω σε μια αναφορά στην ψυχανάλυση. Ο Ευγένιος Ο’ Νιλ και άλλοι θεατρικοί συγγραφείς επίσης έχουν δεχθεί τεράστια επιρροή.

«Το ξέρω. Και είμαι ευγνώμων γι’ αυτό. Αλλά με τρομάζει η δημοτικότητά μου στις ΗΠΑ. Παρά το ενδιαφέρον που δείχνουν οι Αμερικανοί δεν έχουν εμβαθύνει αρκετά στο θέμα. Η δημοτικότητά μου οδηγεί σε μια επιφανειακή αποδοχή, χωρίς σοβαρή έρευνα. Ο κόσμος επαναλαμβάνει απλώς φράσεις που μαθαίνει από το θέατρο ή από τον Τύπο. Πιστεύουν ότι κατανόησαν την ψυχανάλυση επειδή μπορούν να επαναλαμβάνουν όρους της σαν να ήταν παπαγάλοι! Προτιμώ τη μελέτη και την προσέγγιση που επιχειρούν οι Κεντροευρωπαίοι… Οι ΗΠΑ ήταν η πρώτη χώρα που με αναγνώρισε επισήμως. Οταν με εξοστράκιζαν από την Ευρώπη, το Πανεπιστήμιο Κλαρκ μού απένεμε τιμητικούς τίτλους. Παρ’ όλα αυτά πρέπει να πω ότι η συνεισφορά των Αμερικανών στη μελέτη της ψυχανάλυσης είναι ελάχιστη. Οι Βορειοαμερικανοί είναι οξυδερκείς και μπορούν να κάνουν γενικεύσεις, αλλά σπανίως διαθέτουν δημιουργική σκέψη. Και κάτι πιο σημαντικό: το ιατρικό επάγγελμα στις ΗΠΑ, ακριβώς όπως στην Αυστρία, προσπαθεί να σφετερισθεί το πεδίο αυτό. Αν αφήσουμε την ψυχανάλυση αποκλειστικά στα χέρια των γιατρών, πιστεύω ότι θα κάνουμε μοιραίο σφάλμα».

Ο Φρόιντ πρέπει να πει την αλήθεια, όποιο κι αν είναι το τίμημα. Νιώθει ανίκανος να κολακεύσει τους Αμερικανούς, ακόμη και αν ανάμεσά τους μπορεί να καταμετρήσει τους περισσότερους οπαδούς του. Παρ’ ότι δεν έρχεται σε κανενός είδους συμβιβασμό που να θέτει σε δοκιμασία την ευθυκρισία του, εξακολουθεί να είναι η προσωποποίηση της ευγένειας. Ακούει υπομονετικά κάθε σχόλιο χωρίς να προσπαθεί ποτέ να τρομοκρατήσει τον συνομιλητή του.

Εχει αρχίσει να νυχτώνει. Είναι ώρα να πάρω το τρένο για να επιστρέψω στην πόλη που άλλοτε φιλοξενούσε το μεγαλείο των Αψβούργων. Ο Φρόιντ, συνοδευόμενος από τη σύζυγό του και την κόρη του, κατέβηκε τα σκαλιά που οδηγούσαν από το ορεινό καταφύγιό του στον δρόμο, για να με αποχαιρετήσει. Η όψη του ήταν γκρίζα και μουντή.

«Μη με κάνετε να φαίνομαι απαισιόδοξος» μου είπε σφίγγοντάς μου το χέρι. «Δεν είμαι πεσιμιστής. Δεν απορρίπτω τον κόσμο. Οταν περιφρονείς τον κόσμο είναι σαν να το κάνεις για να αποκτήσεις αναγνώριση και φήμη. Οχι, δεν είμαι απαισιόδοξος. Οχι όσο έχω τα παιδιά μου, τη γυναίκα μου και τα λουλούδια μου. Ευτυχώς (σ.σ.: προσθέτει χαμογελώντας) τα φυτά μου δεν έχουν πολύπλοκη ιδιοσυγκρασία και συμπλέγματα. Τα λατρεύω τα φυτά μου. Και δεν νιώθω δυστυχής. Τουλάχιστον όχι περισσότερο από άλλους».

Σαν τον Οιδίποδα, ο Φρόιντ έχει διαπεράσει το βλέμμα της Σφίγγας και έχει διεισδύσει στο βάθος των ματιών της. Το φοβερό τέρας υποβάλλει το αίνιγμά του σε όλους τους περαστικούς. Εκείνους που δεν γνωρίζουν την απάντηση τους ξεσχίζει και τους πετάει στα βράχια. Σε όσους μπορούν να μαντέψουν το μυστικό της, ίσως και να δείξει λίγη καλοσύνη.


Τα σημαντικότερα έργα τού Φρόιντ

* «Μελέτες στην υστερία» (1895) * «Η ερμηνεία των ονείρων» (1900) * «Για την ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής» (1904) * «Τρεις συμβολές στη θεωρία της σεξουαλικότητας» (1905) * «Για την ψυχανάλυση» (1910) * «Τοτέμ και ταμπού» (1913) * «Γενική εισαγωγή στην ψυχανάλυση» (1916-1917) * «Πέραν της αρχής της ηδονής» (1920) * «Το Εγώ και το Εκείνο» (1923) * «Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος» (1926) * «Το μέλλον μιας αυταπάτης» (1927) * «Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας» (1930) * «Ο άνθρωπος Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία» (1938)

Φωτογραφίες: Associated Press