Φέτος τον Οκτώβριο όλος ο κόσμος της Δύσης γιορτάζει τα 500 χρόνια από την ημέρα που ο Μαρτίνος Λούθηρος θυροκόλλησε τις «95 Θέσεις» του στην εκκλησία της Βιτεμβέργης, αλλάζοντας τον χριστιανισμό και μαζί του τη σκέψη και τη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου.
«Ολος ο κόσμος της Δύσης…» έγραψα και ταυτόχρονα συνειδητοποίησα πόσο δεν ανήκουμε σε αυτόν. Αν εξαιρέσουμε δύο ομιλίες του καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη στο Μέγαρο και ένα άρθρο του στο «Βήμα», δεν είδα άλλη εκδήλωση.
Και νομίζω ότι αυτό δεν είναι τυχαίο. Ο Λούθηρος και οι μεταρρυθμιστές που τον ακολούθησαν (Καλβίνος και Τσβίνγκλι) είναι κατά κάποιον τρόπο η αρχή της ενηλικίωσης του δυτικού ανθρώπου. Αν ακολουθήσουμε τον ορισμό του Καντ για τον Διαφωτισμό («μην υποκύπτεις στην αυθεντία –έχε το θάρρος της σκέψης σου») η κίνηση του Λούθηρου ήταν και η πρώτη απαρχή του Διαφωτισμού. Ενας μοναχός, ένας καλόγερος, τα έβαλε με τη μεγαλύτερη εξουσία της εποχής –την Καθολική Εκκλησία. Και κέρδισε. Λίγες δεκαετίες νωρίτερα ο Γουτεμβέργιος είχε ανακαλύψει την τυπογραφία. Οι «Θέσεις» τυπώθηκαν μόλις εξαγγέλθηκαν και κυκλοφόρησαν σε όλη την Ευρώπη. Η νεωτερικότητα ήταν εκεί.
«Η σημαντικότερη επίπτωση της θρησκευτικής διδασκαλίας του Λούθηρου», γράφει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «υπήρξε η συμβολή της στην πνευματική θεμελίωση του εξισωτικού ατομικισμού, που αναδύθηκε από την ιδέα του ιερατείου όλων των πιστών και την κατάργηση του διαμεσολαβητικού ρόλου του κλήρου, μεταξύ των πιστών και του Θεού. Με τις ιδέες αυτές η Μεταρρύθμιση απέβη πηγή της πολιτικής και ηθικής φιλοσοφίας που κατ’ εξοχήν διερμήνευσε το πνεύμα της νεωτερικότητας».
Και με τη Μεταρρύθμιση έρχεται η «Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας», ο εξαγιασμός του μόχθου και της παραγωγής, που είναι η απαρχή για το «Πνεύμα του Καπιταλισμού» (Μαξ Βέμπερ) και τη μεταμόρφωση του δυτικού ανθρώπου.
Ολα αυτά μάς είναι εντελώς ξένα. Η δική μας Εκκλησία βασιλεύει επί δύο χιλιετίες χωρίς αντίλογο. Κάτι πήγε να γίνει με την Εικονομαχία, αλλά νίκησαν οι αυτοκράτειρες που έσωσαν τα «καλά τους νινία». (Τα παιδάκια τους, τις εικόνες.) Ούτε η Μεταρρύθμιση ούτε ο «επικατάρατος» (σύμφωνα με τον μακαριστό Χριστόδουλο) Διαφωτισμός πάτησαν πόδι στην Ελλάδα. Μερικοί μεμονωμένοι και ηρωικοί πλήρωσαν ακριβά την τόλμη τους. Ο τραγικός πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης βρήκε μαρτυρικό θάνατο μόνον επειδή έγραψε (αν την έγραψε αυτός) μια καλβινίζουσα «Ομολογία», την οποία όμως δεν θέλησε να διαδώσει, ή να επιβάλει.
Ετσι μείναμε απ’ έξω. Δυο κουβέντες λένε τα σχολικά βιβλία για τον Λούθηρο και τη Μεταρρύθμιση –φυσικό, διότι δεν μας αφορά.
Ξαναδιαβάζοντας τις σκέψεις του Λούθηρου και των άλλων μεταρρυθμιστών, συνειδητοποίησα σε ποιο στάδιο εξέλιξης βρισκόμαστε σήμερα εμείς. Πεντακόσια χρόνια πίσω και παραπάνω. Ούτε μας έχουν καν προβληματίσει τα θέματα που έθιξε. Οσο κι αν φανεί περίεργο, πολλά από τα τωρινά μας προβλήματα, ακόμα και η σημερινή κρίση, έχουν τις ρίζες τους στο γεγονός ότι σε πολλά παραμένουμε μια προνεωτερική κοινωνία.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ