Το σκοτεινό μητρώο

Το θέμα του σκοτεινού μητρώου ανέκυψε με αφορμή νέα μετάφραση της σοφόκλειας «Αντιγόνης», συντελεσμένη στο πλαίσιο ενός προγράμματος, με τον επίτιτλο «Μεταποιήσεις». Το φαντάστηκαν και το εδραίωσαν ο Μίλτος Πεχλιβάνος και η Ελένη Βαροπούλου, με στόχο τη συνέκδοση τρίμορφης «Αντιγόνης»: ιδρυτικής από τον Σοφοκλή και μεταποιημένης από τον Μπρεχτ και τον Ανούιγ. Και στις τρεις περιπτώσεις με τη διαμεσολάβηση φρέσκιας νεοελληνικής μετάφρασης, που την ανέλαβαν και τη διεκπεραίωσαν αντιστοίχως η αφεντιά μου, η Ελένη Βαροπούλου και ο Στρατής Πασχάλης. Δεν χρειάζεται, υποθέτω, να υπερασπιστώ την τριπλή ωφέλειά της: αναγνωστική, εκπαιδευτική, θεατρική. Σύντομα εξάλλου θα φανεί αν οι προθέσεις αντιστοιχούν στο αποτέλεσμα. Κυκλοφορεί στο μεταξύ, ως πρώτη δοκιμή, η ανατρεπτική μπρεχτική «Αντιγόνη» της Βαροπούλου στις Εκδόσεις Γκόνη.

Το σκάνδαλο ωστόσο του σκοτεινού μητρώου είναι μια άλλου βάρους υπόθεση, που εφαρμόζει τόσο στα δρώμενα όσο και στους δρώντες της σοφόκλειας «Αντιγόνης». Συνήθως εντοπίζεται στο πρόσωπο και στο προσωπείο του Κρέοντα, που εμφανίζεται εδώ ανυποχώρητος υπερασπιστής της αυταρχικής εξουσίας έναντι της απαράβατης θεοσέβειας. Σε αυτόν τον οριακό ανταγωνισμό, που εδώ παροξύνεται, επιμένουν οι περισσότεροι ερμηνευτές της διάσημης σοφόκλειας τραγωδίας, η οποία φαίνεται να ενθουσίασε το σύγχρονό της κοινό. Απόδειξη: πέρα από το πρώτο βραβείο που κέρδισε η θεατρική διδασκαλία της, ο Σοφοκλής εισέπραξε, ως ανταμοιβή της αθηναϊκής πολιτείας, το αξίωμα της στρατηγίας στον σαμιακό πόλεμο του 441 π.Χ.

Το σκοτεινό όμως γενεαλογικό μητρώο, προφανέστερο στην περίπτωση του Κρέοντα, δεν άφησε και δεν αφήνει ανέπαφη την Αντιγόνη. Την έχει οριστικά σφραγίσει και το υπενθυμίζει στη συμμέτοχη αδελφή της στους πρώτους κιόλας στίχους της επώνυμης τραγωδίας. Τους παραθέτω σε δική μου μετάφραση:

«Κοινό το ριζικό μας, αυτάδελφή μου Ισμήνη, / από τα τόσα κρίματα που άφησε πίσω του / ο Οιδίπους, ξέρεις αλήθεια κάποιο να μην το έχει / ο Δίας ξεπληρώσει σε μας τις δυο που επιζούμε; / Γιατί δεν ξέμεινε πόνος αβάστακτος, λόγος αναίσχυντος, / κατάρα, ατίμωση, που να μην είδανε / τα μάτια μου να πέφτουν στο κεφάλι μας».

Οιδιπόδειο κατά βάση το σκοτεινό μητρώο της Αντιγόνης, εξαγγέλλεται εδώ συνοπτικά, αναπτύσσεται όμως και εξειδικεύεται έπειτα στον διαλογικό κομμό της σε δύο πολύστιχες στροφές, ισάριθμες αντιστροφές και μία επωδό, που καλύπτουν τους στίχους 806-882. Επικεντρωμένο στους στίχους 857-866, όπου η Αντιγόνη ανταποκρίνεται σε προηγούμενη πρόκληση του Χορού. Παραθέτω τους οικείους στίχους της πρόκλησης και της ανταπόκρισης σε μετάφραση:

ΧΟΡΟΣ: «Το όριο αστόχαστα ξεπέρασες, / σκόνταψες, κόρη, στο ψηλό βάθρο / της Δίκης, πληρώνοντας το χρέος / του πατέρα σου». ΑΝΤΙΓΟΝΗ: «Τις πιο βαθιές πληγές / της μέριμνάς μου άγγιξες: / τη διαβόητη εκείνη μοίρα / του πατέρα μου, άμοιρη μοίρα / όλης της γενιάς των ένδοξων Λαβδακιδών. / Φριχτός ο ανόσιος γάμος και της μάνας μου /, που με τον ίδιο της τον γιο κοιμήθηκε, / πατέρα και δικό μου, από όπου φύτρωσα / κι εγώ η δύστυχη. / Μ’ αυτούς μαζί, άγαμη τώρα / και κατάρατη έρχομαι να συγκατοικήσω. / Κι εσύ, αδελφέ μου, αλίμονο, / βλαστός καταραμένου γάμου, / νεκρός ο ίδιος, / ζωντανή τώρα με θανατώνεις».

Ανεξίτηλο το σκοτεινό μητρώο της Αντιγόνης, εγκαινιάζεται με τον γενάρχη Λάβδακο, περνά στον Λάιο, και φτάνει στον Οιδίποδα. Σημαδεμένον από τον ανόσιο γάμο με τη μάνα του, από όπου αναβλάστησαν η ίδια και τα τρία αδέλφια της. Ο ένας, ο Πολυνείκης (άταφος τώρα νεκρός, με διαταγή του Κρέοντα), επιφέρει, άθελά του, και τον δικό της θάνατο, στον οποίο οδεύει καταραμένη η Αντιγόνη και άγαμη. Η λέξη «άγαμη» ακούγεται στην ώρα της: έχει προηγηθεί η τελεσίδικη ρήξη Κρέοντα και Έμμονα, ματαιώνοντας κάθε ελπίδα γάμου.

Μεσολάβησε εξάλλου και το (συνήθως παρεξηγημένο) στάσιμο του Χορού για τον Ερωτα –αμφίσημο δυνάστη. Το παραθέτω: «Ερωτα ανίκητε, Ερωτα / αμάχητε, όπου επιπέσεις, / έχεις εσύ το πάνω χέρι. / Σε μάγουλα απαλά ωραίας κόρης / ξενυχτάς, κι άλλοτε αλλού κυκλοφορείς, / πάνω από πέλαγα, σε ξέφωτα / και περιβόλια. / Κανείς εσένα αθάνατος θεός / ή άνθρωπος θνητός δεν σου ξεφεύγει, / κι όποιον κατέχεις, / σαλεύει το μυαλό του. // Εσύ των δίκαιων τις φρένες στο άδικο / γυρίζεις, ύπουλη βλάβη. / Εσύ κι αυτή τη διαμάχη τώρα σήκωσες / ανάμεσα σε γιο και σε γονιό. / Φώλιασε ο πόθος ο δικός σου / στα βλέφαρα αυτής της κόρης, πάρεδρος ακατάλυτων αρχών / που κυβερνούν τον κόσμο. / Γιατί θεά αμάχητη η Αφροδίτη, / παίζοντας μας εμπαίζει».

Εμειναν κάμποσα υπόλοιπα για το ασήκωτο μητρώο της Αντιγόνης, ενδιάμεσα και παρεπόμενα. Ισως τα θυμηθούμε άλλη φορά.