Η περί Θεού αυταπάτη

Ο Richard Dawkins, κορυφαίος εξελικτικός βιολόγος και καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, έχει καταστεί διεθνώς γνωστός ως μαχητικός υπερασπιστής ενός αθεϊστικού ανθρωπισμού, ασυμβίβαστου με κάθε θρησκευτική πίστη. Αγωνίζεται εναντίον όλων των σύγχρονων φονταμενταλισμών, ιδιαίτερα της χριστιανικής ποικιλίας που προβάλλει τον «δημιουργισμό» ή το «ευφυές σχέδιο» ως δήθεν εναλλακτική άποψη απέναντι στη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης. Το βιβλίο του «The God Delusion», μπεστ σέλερ αφότου κυκλοφόρησε στην Αγγλία και στις ΗΠΑ (φθινόπωρο του 2006), έχει ξεσηκώσει θύελλα συζητήσεων και αρθρογραφίας, όπως καταγράφεται στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο – και φυσικά στο Διαδίκτυο. Το φαινόμενο προβλέπεται ότι θα συνεχιστεί και στην υπόλοιπη Ευρώπη, καθώς η μετάφραση του βιβλίου άρχισε ήδη να κάνει την εμφάνισή της ανά τον κόσμο (ήδη κυκλοφόρησε στα ολλανδικά, ενώ η γερμανική έκδοση έχει αναγγελθεί για τον εφετινό Σεπτέμβριο). Σήμερα δημοσιεύουμε αποσπάσματα από την ελληνική έκδοση του βιβλίου, το οποίο θα κυκλοφορήσει σε λίγες ημέρες από τις εκδόσεις Κάτοπτρο με τίτλο «Η περί Θεού αυταπάτη».

Σε κάθε χωριό υπάρχει ένας πυρσός – ο δάσκαλος. / Και ένας πυροσβεστήρας – ο κληρικός.

Βίκτωρ Ουγκό

Υποψιάζομαι ότι πολλοί άνθρωποι που ανατράφηκαν στο περιβάλλον της μιας ή της άλλης θρησκείας είναι δυστυχείς, δεν πιστεύουν ή ενοχλούνται με όσα αποτρόπαια διαπράττονται στο όνομά της. Νιώθουν μια αόριστη λαχτάρα να εγκαταλείψουν τη θρησκεία των γονέων τους και εύχονται να μπορούσαν να το πράξουν· αλλά δεν συνειδητοποιούν ότι η φυγή αποτελεί επιλογή. Αν είστε ένας από αυτούς, το ανά χείρας βιβλίο σάς αφορά. Στοχεύει στο να αφυπνίσει συνειδήσεις – στην αφύπνιση της συνείδησης απέναντι στο γεγονός ότι το να είναι κανείς άθεος αποτελεί μια ρεαλιστική φιλοδοξία, και μάλιστα γενναία και μεγαλοπρεπή. Μπορείτε να είστε άθεος, αλλά και ένα ευτυχές, ηθικό και διανοητικά ολοκληρωμένο άτομο. Ομοίως, θέλω να αφυπνίσω συνειδήσεις και σχετικά με κάποια άλλα ζητήματα:

Ισως διδαχτήκατε ότι οι φιλόσοφοι και οι θεολόγοι έχουν εκθέσει βάσιμους λόγους για τους οποίους πρέπει να πιστεύουμε στον Θεό.

Αν έχετε τέτοια γνώμη, τότε θα δοκιμάσετε μεγάλη έκπληξη μαθαίνοντας ότι τα επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης του Θεού είναι εντυπωσιακά ασθενή. Πολλοί άνθρωποι, λόγου χάριν, πιστεύουν στον Θεό επειδή νομίζουν ότι έχουν δει κάποιο όραμά του με τα ίδια τους τα μάτια. ‘Η επειδή άκουσαν τη φωνή του. Αυτό το επιχείρημα προσωπικής εμπειρίας είναι το πειστικότερο για όσους ισχυρίζονται ότι είχαν παρόμοια εμπειρία, αλλά το λιγότερο πειστικό για οποιονδήποτε άλλον – πόσο μάλλον για όποιον έχει αρκετές γνώσεις ψυχολογίας.

Λέτε ότι είχατε άμεση εμπειρία του Θεού; Ε, λοιπόν, μερικοί άνθρωποι λένε ότι βίωσαν την εμπειρία ενός ροζ ελέφαντα, αλλά αυτό πιθανότατα δεν σας εντυπωσιάζει. Ο Peter Sutcliffe, ο αντεροβγάλτης τού Γιόρκσαϊρ, άκουγε πολύ καθαρά τον Ιησού να του λέει να σκοτώσει γυναίκες – και φυλακίστηκε ισόβια. Ο Τζορτζ Μπους λέει ότι ο Θεός τού είπε να εισβάλει στο Ιράκ (τι κρίμα που δεν του αποκάλυψε και ότι δεν υπήρχαν εκεί όπλα μαζικής καταστροφής). Πολλοί τρόφιμοι ασύλων νομίζουν ότι είναι ο Ναπολέοντας ή ο Τσάρλι Τσάπλιν ή ότι όλος ο κόσμος συνωμοτεί εναντίον τους. Δεν τους κακοκαρδίζουμε, αλλά ούτε βέβαια παίρνουμε στα σοβαρά τις ένδοθεν εξ αποκαλύψεως πεποιθήσεις τους, κυρίως επειδή ελάχιστοι άλλοι τις συμμερίζονται. Οι θρησκευτικές εμπειρίες διαφέρουν μόνο κατά το ότι όσοι ισχυρίζονται πως τις έχουν βιώσει είναι πολυάριθμοι.

Πολύ συχνά εκλαμβάνουμε το φύσημα του ανέμου ή κάποια σκιά ως απόκοσμη φωνή ή σατανική φιγούρα, αντίστοιχα. Θέλω να πω ότι στην κατασκευή μοντέλων είναι άριστος ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Οταν κοιμόμαστε, το μοντέλο ονομάζεται «όνειρο»· όταν είμαστε ξύπνιοι, λέγεται φαντασία ή, αν πρόκειται για ιδιαίτερα ζωηρή παράσταση, ψευδαίσθηση. Αν είμαστε εύπιστοι, τότε δεν αναγνωρίζουμε την ψευδαίσθηση ή τα έντονα όνειρα ως τέτοια, και ισχυριζόμαστε ότι είδαμε ή ακούσαμε κάποιο φάντασμα· ή έναν άγγελο· ή τον Θεό· ή, ειδικά αν συμβαίνει να είμαστε νεαρής ηλικίας, γυναίκες και καθολικές, την Παρθένο Μαρία. Αυτά τα οράματα και τα «φανερώματα» σίγουρα δεν συνιστούν βάσιμους λόγους για να πιστεύει κανείς ότι τα φαντάσματα ή οι άγγελοι, οι θεοί ή οι παρθένοι υπάρχουν και στην πραγματικότητα. […]

Ισως νομίζετε ότι θα πρέπει να υπάρχει Θεός, διότι ανθρωπολόγοι και ιστορικοί αναφέρουν ότι η θρησκεία κυριαρχεί σε κάθε ανθρώπινη κουλτούρα.

Αν το βρίσκετε αυτό πειστικό, παρακαλώ επιτρέψτε μου να διαφωνήσω: μπορεί η πίστη να είναι πανταχού παρούσα, αλλά αυτό δεν αυξάνει καθόλου την αλήθεια των ισχυρισμών της θρησκείας. Το γεγονός ότι η θρησκεία είναι πανταχού παρούσα σημαίνει πιθανόν ότι έχει λειτουργήσει προς κάποιο όφελος, αλλά ενδέχεται να μην αφορά εμάς ή τα γονίδιά μας. Ισως να λειτουργεί μόνο προς όφελος των ίδιων των θρησκευτικών ιδεών, εφόσον συμπεριφέρονται ως οιονεί γονίδια, ως αντιγραφείς. Ο φιλόσοφος Daniel Dennett μάς θυμίζει πολύ εύστοχα ότι το κοινό κρυολόγημα είναι καθολικό σε όλους τους λαούς όπως και η θρησκεία, ωστόσο δεν θα ισχυριζόμασταν ότι τα κρυολογήματα μας ωφελούν. Πράγματι, τόσοι ευσεβείς άνθρωποι έχουν πεθάνει για τους θεούς τους και έχουν σκοτώσει για χάρη τους· έχυσαν το αίμα τους αυτοτιμωρούμενοι, ορκίστηκαν να περάσουν όλη τη ζωή τους άγαμοι ή σε μοναστική σιωπή, όλα στην υπηρεσία της θρησκείας. Για ποιον λόγο; Ποιο το όφελος από τη θρησκεία; Η θρησκεία, αντίθετα, μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του ευσεβούς ατόμου, καθώς και τη ζωή των άλλων. Χιλιάδες άνθρωποι έχουν βασανιστεί λόγω της πίστης τους σε μια θρησκεία, ή έχουν καταδιωχθεί από ζηλωτές για κάτι που – σε πολλές περιπτώσεις – αποτελεί ελάχιστα διαφορετική εναλλακτική πίστη. Η θρησκεία καταβροχθίζει και πόρους, μερικές φορές σε τεράστια κλίμακα: ένας μεσαιωνικός καθεδρικός ναός μπορούσε να απαιτήσει 100 εργατοαιώνες για την κατασκευή του, ωστόσο δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ ως κατοικία ή για κάποιον πραγματικά χρήσιμο σκοπό.

Μήπως ανήκετε σε αυτούς που πείθονται να πιστέψουν στον Θεό από τις ενδείξεις που προσφέρουν οι Γραφές;

Το γεγονός ότι κάτι είναι απλώς καταγεγραμμένο αποτελεί πειστικό επιχείρημα για ανθρώπους που δεν έχουν συνηθίσει να διατυπώνουν ερωτήσεις όπως: «Ποιος το έγραψε, και πότε;» – «Πώς ήξεραν τι να γράψουν;» – «Αραγε εκείνοι, γράφοντας στην εποχή τους, εννοούν πράγματι αυτό που εμείς, στην εποχή μας, καταλαβαίνουμε;» – «Ηταν άραγε αμερόληπτοι παρατηρητές ή μήπως είχαν απώτερους στόχους οι οποίοι επηρέαζαν τα γραπτά τους;». Από τον 19ο αιώνα ήδη, οι εργασίες εμβριθών θεολόγων έχουν τεκμηριώσει την άποψη ότι τα Ευαγγέλια δεν συνιστούν αξιόπιστες καταγραφές όσων συνέβησαν πραγματικά. Ολα γράφτηκαν πολύ αργότερα από τον θάνατο του Ιησού, και επίσης μετά τις Επιστολές του Παύλου, οι οποίες δεν αναφέρουν σχεδόν κανένα από τα δήθεν γεγονότα της ζωής του Ιησού. Κατόπιν, όλα αντιγράφηκαν και ξανααντιγράφηκαν, μέσω μιας διαδικασίας που θυμίζει το παιχνίδι «χαλασμένο τηλέφωνο», από αντιγραφείς οι οποίοι όχι μόνο δεν ήταν αλάνθαστοι, αλλά είχαν και τις δικές τους θρησκευτικές προτεραιότητες. […]

Σε μια ιστοσελίδα αθεϊστικού περιεχομένου έτυχε να βρω έναν «Νέο Δεκάλογο»:

1. Μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να σου κάνουν.

2. Σε όλα σου τα εγχειρήματα προσπάθησε να μην προκαλείς βλάβες.

3. Να φέρεσαι στους συνανθρώπους σου, στα έμβια όντα και στον κόσμο γενικότερα με αγάπη, εντιμότητα, συνέπεια και σεβασμό.

4. Μην παραβλέπεις το κακό όταν γίνεται, ούτε να αποφεύγεις να αποδώσεις δικαιοσύνη· όμως να είσαι επίσης πρόθυμος και να συγχωρήσεις κάποιον για αδικήματα που έχει αυτοβούλως παραδεχθεί και για τα οποία ειλικρινώς έχει μεταμεληθεί.

5. Ζήσε τη ζωή με αίσθημα χαράς και θαυμασμού.

6. Να προσπαθείς πάντα να μαθαίνεις κάτι νέο.

7. Να εξετάζεις όλα τα πράγματα· να ελέγχεις πάντα τις ιδέες σου βάσει των γεγονότων και να είσαι έτοιμος να αποκηρύξεις ακόμη και πεποιθήσεις που διαφυλάσσεις ως κόρη οφθαλμού αν δεν συμβαδίζουν με αυτά.

8. Ποτέ να μη λογοκρίνεις ούτε να γυρνάς την πλάτη στην έκφραση κριτικής· να σέβεσαι πάντοτε το δικαίωμα των άλλων να διαφωνούν μαζί σου.

9. Να διαμορφώνεις τις απόψεις σου ανεξάρτητα, με βάση τη λογική σου και την πείρα σου· μην επιτρέπεις στον εαυτό σου να καθοδηγείται τυφλά από τους άλλους.

10. Να αμφιβάλλεις για το καθετί.

Αυτή η μικρή συλλογή εντολών δεν αποτελεί έργο κάποιου μεγάλου σοφού ή προφήτη ή επαγγελματία ηθικού φιλοσόφου. Είναι απλώς η συμπαθέστατη απόπειρα ενός ανώνυμου χρήστη του Διαδικτύου να συνοψίσει τις σύγχρονες ηθικές αρχές στο ιστοημερολόγιό του, προκειμένου να αντιπαραβληθούν στις βιβλικές Δέκα Εντολές. Ο παραπάνω δεκάλογος μοιάζει με εκείνον που θα κατάρτιζε κάθε συνηθισμένος, ευπρεπής άνθρωπος της εποχής μας. Για τη δική μου βελτιωμένη εκδοχή των Δέκα Εντολών θα δανειζόμουν μερικές από τις προαναφερθείσες, αλλά θα προσπαθούσα μεταξύ άλλων να βρω θέση και για τις ακόλουθες:

1. Να απολαμβάνεις την ερωτική σου ζωή (εφόσον δεν βλάπτεις οποιονδήποτε άλλο) και να επιτρέπεις και στους άλλους να απολαμβάνουν κατ’ ιδίαν τη δική τους, όποιες κι αν είναι οι προτιμήσεις τους, οι οποίες δεν σε αφορούν ούτε στο ελάχιστο.

2. Μην κάνεις διακρίσεις και μην καταδυναστεύεις άλλα πλάσματα εξαιτίας του φύλου, της φυλής τους ή (όσο είναι δυνατόν) του είδους τους.

3. Μην κατηχείς τα παιδιά σου σε δόγματα. Δίδαξέ τα πώς να σκέπτονται ανεξάρτητα, πώς να αξιολογούν δεδομένα και πώς να διαφωνούν μαζί σου.

4. Να υπολογίζεις το μέλλον σε χρονική κλίμακα που ξεπερνά τη διάρκεια της δικής σου ζωής.

Καλά όλα αυτά, αλλά αν δεν υπάρχει Θεός πώς θα μπορούμε να είμαστε καλοί;

Διατυπωμένο με αυτόν τον τρόπο, το ερώτημα ηχεί ευτελές. Οταν κάποιος θρησκευόμενος μου το απευθύνει έτσι, νιώθω αμέσως τον πειρασμό να του απαντήσω προκλητικά: «Δηλαδή μου λες ότι προσπαθείς να είσαι καλός μόνο και μόνο για να κερδίσεις την έγκριση και την επιβράβευση του Θεού, ή για να αποφύγεις την αποδοκιμασία και την τιμωρία Του; Αυτό δεν είναι ηθικότητα· σημαίνει απλώς ευτελή κολακεία, ταπεινωτική συμπεριφορά, σημαίνει να κοιτάς συνεχώς τη μεγάλη κάμερα στον ουρανό, ή τον μικροσκοπικό κοριό μέσα στο κεφάλι σου, που παρακολουθούν κάθε κίνησή σου, ακόμη και κάθε ταπεινή σκέψη σου». Οπως είπε ο Αϊνστάιν «Αν οι άνθρωποι είναι καλοί μόνο και μόνο επειδή φοβούνται την τιμωρία και προσδοκούν αμοιβή, τότε είμαστε πράγματι θλιβεροί». Για να το πω αλλιώς, αν συμφωνείτε ότι, χωρίς Θεό, θα διαπράττατε ληστείες, βιασμούς και δολοφονίες, τότε αποκαλύπτεται πως κατά βάθος είστε ανήθικο άτομο. Αν, από την άλλη, δέχεστε ότι θα συνεχίζατε να είστε καλός και χωρίς Θεία επίβλεψη, τότε έχετε υπονομεύσει καίρια τον ισχυρισμό σας ότι χρειάζεται απαραιτήτως ο Θεός για να είμαστε καλοί.

Λέγεται συχνά με κυνισμό ότι δεν υπάρχουν άθεοι στα χαρακώματα. Τείνω να υποψιάζομαι ότι υπάρχουν πολύ λίγοι άθεοι στις φυλακές. Δεν ισχυρίζομαι υποχρεωτικά ότι ο αθεϊσμός ενισχύει την ηθικότητα, μολονότι ο ουμανισμός – το σύστημα ηθικής που συχνά συνοδεύει τον αθεϊσμό – πιθανόν την ενδυναμώνει. Αλλωστε, τα αποτελέσματα των ως τώρα ερευνών σίγουρα δεν υποστηρίζουν την κοινή άποψη ότι η πίστη σε κάποια θρησκεία συσχετίζεται θετικά με την ηθικότητα. Οπως είπε ο αμερικανός νομπελίστας φυσικός Steven Weinberg, «Η θρησκεία αποτελεί προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Με ή χωρίς αυτήν, θα υπάρχουν καλοί άνθρωποι που θα πράττουν το καλό και κακοί άνθρωποι που θα πράττουν το κακό. Αλλά για να πράττουν καλοί άνθρωποι το κακό, απαιτείται η θρησκεία». […]

Διατηρείτε ακόμη μια συμπάθεια απέναντι στη θρησκεία ως κάτι καλό, ακόμη και αν έχετε χάσει την πίστη σας;

Τότε θα σας παρακινήσω να αναλογιστείτε με ποιους τρόπους η θρησκεία δεν αποτελεί κάτι τόσο καλό για τον κόσμο: Αφού αποδεχόμαστε την αρχή ότι η θρησκευτική πίστη πρέπει να γίνεται σεβαστή απλώς και μόνο επειδή είναι θρησκευτική πίστη, δύσκολα θα αρνηθούμε τον σεβασμό στην πίστη τού Οσάμα μπιν Λάντεν και των βομβιστών αυτοκτονίας. Αλλά και τα διδάγματα της «μετριοπαθούς» θρησκείας, μολονότι αυτά καθαυτά δεν είναι εξτρεμιστικά, συνιστούν ανοικτή πρόσκληση στον εξτρεμισμό.

Η θρησκευτική πίστη αποτελεί έναν ιδιαίτερα ικανό παράγοντα εξουδετέρωσης της ορθολογικής σκέψης. Αν τα παιδιά διδάσκονταν να αμφισβητούν και να διερευνούν λεπτομερώς τις πεποιθήσεις τους, αντί να διδάσκονται την ανώτερη αρετή της τυφλής πίστης, κατά πάσα πιθανότητα δεν θα υπήρχαν βομβιστές αυτοκτονίας. Οι βομβιστές αυτοκτονίας κάνουν όσα κάνουν επειδή πραγματικά πιστεύουν σε ό,τι διδάχτηκαν στα θρησκευτικά τους σχολεία: ότι το καθήκον απέναντι στον Θεό υπερβαίνει κάθε άλλη προτεραιότητα και ότι αν γίνουν μάρτυρες για χάρη Του θα ανταμειφθούν στους κήπους του παραδείσου. Και εκείνο το μάθημα δεν το διδάχτηκαν απαραιτήτως από φανατικούς εξτρεμιστές αλλά από ευπρεπείς, ευγενείς, συμβατικούς θρησκευτικούς διδασκάλους. Η θρησκευτική πίστη μπορεί να γίνει πάρα πολύ επικίνδυνη, και η εσκεμμένη ενστάλαξή της στον ευάλωτο νου ενός αθώου παιδιού συνιστά οδυνηρό σφάλμα. […]

Ευγνωμονώ τους γονείς μου που υιοθέτησαν την άποψη ότι τα παιδιά δεν πρέπει να διδάσκονται κυρίως τι να σκέπτονται αλλά πώς να σκέπτονται. Αν αυτά, έχοντας εκτεθεί κατά αμερόληπτο και προσήκοντα τρόπο σε όλες τις επιστημονικές ενδείξεις, αποφασίσουν μεγαλώνοντας ότι η Βίβλος είναι κυριολεκτικά αληθής ή ότι οι κινήσεις των πλανητών καθορίζουν τη ζωή τους, τούτο αποτελεί δικαίωμά τους. Τονίζω το ότι αποτελεί δικό τους δικαίωμα να αποφασίσουν τι θα σκέπτονται, και όχι δικαίωμα των γονέων τους να τους το επιβάλουν δίκην ανωτέρας βίας.

Η πρώτη απάντηση που πρέπει να δώσουμε δεν αξίζει καν τον κόπο να αναφέρεται: Η ικανότητα της θρησκείας να παρηγορεί δεν της προσδίδει αλήθεια· έστω κι αν αποδεικνυόταν τελεσίδικα ότι η πίστη στην ύπαρξη του Θεού είναι απολύτως ουσιώδης για την ψυχολογική και συναισθηματική υγεία του ανθρώπου· έστω κι αν όλοι οι άθεοι είναι απελπισμένοι νευρωτικοί που ωθούνται στην αυτοκτονία από το ανελέητο κοσμικό άγχος – τίποτε από όλα αυτά δεν θα προσέφερε την παραμικρή ένδειξη ότι η θρησκευτική πίστη είναι αληθινή.

Πρέπει να υπάρχει Θεός, λέει ένα σύνηθες επιχείρημα, διότι αν δεν υπήρχε, η ζωή θα ήταν κενή, άσκοπη, μάταιη, μια έρημος χωρίς νόημα και σημασία. Χρειάζεται μήπως να τονίσουμε ότι η εν λόγω λογική καταπίπτει με το πρώτο χτύπημα; Ισως η ζωή να είναι κενή. Ισως οι προσευχές μας για τους νεκρούς πράγματι να είναι άσκοπες. Το να υποθέτουμε το αντίθετο ισοδυναμεί με το να δεχόμαστε ότι αληθεύει το συμπέρασμα που θέλουμε να αποδείξουμε. Αυτός ο δήθεν συλλογισμός είναι εμφανώς κυκλικός.

Η αληθινά ενήλικη οπτική, αντιθέτως, βρίσκεται στο ότι η ζωή μας είναι τόσο μεστή νοήματος, τόσο πλήρης και θαυμαστή όσο εμείς οι ίδιοι επιλέγουμε να την κάνουμε. Και όντως μπορούμε να την κάνουμε αξιοθαύμαστη! Αν η κατάργηση του Θεού αφήνει ένα κενό, ο κάθε άνθρωπος θα το καλύψει με διαφορετικό τρόπο. Ο δικός μου τρόπος περιλαμβάνει μια γερή δόση επιστήμης, της τίμιας και συστηματικής προσπάθειας για την ανακάλυψη της αλήθειας σχετικά με τον πραγματικό κόσμο. […]