Πριν από λίγες εβδομάδες η Helen Zeese Papanikolas, μεγάλη προσωπικότητα του Ελληνισμού της Αμερικής, έφυγε από κοντά μας. Ιστορικός, λαογράφος, ακούραστη χρονογράφος του ελληνοαμερικανικού παρόντος και παρελθόντος, διανοούμενη με βαθιά πίστη στις αρχές και στις αξίες του κοινοτικού δημόσιου βίου εργάστηκε για πολλές δεκαετίες με σκοπό την καταγραφή και την ανάδειξη της εθνοτικής ιστορίας και πολιτισμικής κληρονομιάς των ΗΠΑ.
H Helen Zeese Papanikolas γεννήθηκε το 1917 στην πολιτεία Utah των ΗΠΑ από έλληνες γονείς, την Emily Papachristos και τον George Zeese. Σπούδασε στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Γιούτα από όπου αποφοίτησε το 1939. Παντρεύτηκε τον Nick Ε. Papanikolas και απέκτησαν δύο παιδιά. Αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της στην έρευνα, στη συλλογή υλικού, στη δημιουργία και στην ανάδειξη αρχειακών συλλογών και στη συγγραφή επιστημονικών έργων, αλλά και βιογραφιών και λογοτεχνικών κειμένων με θέμα την εθνοτική ιστορία της Γιούτα και την ανάγκη διατήρησης της λαϊκής κουλτούρας και της δημόσιας μνήμης της πολυπολιτισμικότητας της σύγχρονης Αμερικής. Το δημιουργικό έργο της Παπανικόλας αφορούσε τη συλλογή συνεντεύξεων και τη διάσωση υλικών τεκμηρίων της μεταναστευτικής ιστορίας της Γιούτα, την οργάνωση σχετικών μουσειακών εκθέσεων, διαλέξεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων καθώς και τη δημιουργία αρχείου προφορικής ιστορίας των εθνοτήτων στο Πανεπιστήμιο της Γιούτα. Συνέβαλε επίσης ως επιστημονικός σύμβουλος σε τηλεοπτικές παραγωγές και σε ντοκυμαντέρ με θέμα την ελληνοαμερικανική ιστορία.
Με την πρώτη δημοσίευσή της το 1954, που αφορούσε τους Ελληνες του Κάρμπον Κάουντι, έδωσε το στίγμα της παρέμβασής της στον τρόπο κατανόησης της ιστορίας της Γιούτα ως τότε. Αναδεικνύοντας τη σημαντική συμβολή των Ελλήνων στην ιστορική διαμόρφωση της Πολιτείας αυτής διαφοροποιήθηκε από το ως τότε αποδεκτό ιστορικό σχήμα το οποίο περιόριζε το εύρος της πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου στην ιστορία του αποικισμού της περιοχής από τους μορμόνους πιονέρους. Μεγάλο μέρος των άρθρων της σε επιστημονικά περιοδικά και συλλογικές εκδόσεις αφορούσε τον ρόλο των Ελληνίδων στη συγκρότηση των κοινοτήτων της ομογένειας και στη δημιουργία της ελληνοαμερικανικής κουλτούρας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μελέτη της για τη Μαγερού, μια ελληνίδα μαία που δραστηριοποιήθηκε τόσο στην ελληνική όσο και σε άλλες κοινότητες μεταναστριών και της οποίας η ιστορία φωτίζει τις έμφυλες διαδικασίες διαμόρφωσης των εθνοτικών κοινοτήτων.
H σπουδαιότητα και η επικαιρότητα του έργου της Παπανικόλας έγκειται στο γεγονός ότι η ιστορική ματιά της χαρακτηρίζεται από διαρκή αμφισημία και διατηρεί τόνο διαφωνίας. Οπως σημειώνει συχνά στα γραπτά της, άρχισε να μελετά τις ιστορίες των Ελλήνων της Αμερικής γιατί ήθελε να καταγράψει πτυχές του παρελθόντος που ξεθώριαζαν σταδιακά από τη συλλογική μνήμη. Οι ιστορίες αυτές μεταφέρουν στο σήμερα την ηχώ μιας γλώσσας που μιλάει τη συλλογική συνείδηση, τις νοοτροπίες, τις ιδέες, τους φόβους και τις χαρές, την κατανόηση του κόσμου και τις πρακτικές της καθημερινής ζωής των ανθρώπων στο πλαίσιο της μετανάστευσης. Καταλαβαίνοντας τη σταδιακή εξασθένηση αυτής της ηχούς στο παρόν και στην εξαφάνιση των υλικών τεκμηρίων της μεταναστευτικής εμπειρίας, η Παπανικόλας αφιέρωσε τη ζωή της και επένδυσε την αστείρευτη ενεργητικότητά της στην καταγραφή των σπαραγμάτων της ιστορίας των Ελλήνων στις ΗΠΑ.
H κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι λέκτορας Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
