Ούλριχ Μπεκ: προφήτης της νέας εποχής

Ηταν οπαδός της περιπατητικής σχολής. Ο κοινωνιολόγος Ούλριχ Μπεκ, που πέθανε ανήμερα Πρωτοχρονιά από ανακοπή καρδιάς σε ηλικία 70 ετών στο Μόναχο, είχε τις καλύτερες εμπνεύσεις στους πολύωρους περιπάτους του –ιδίως όταν συμπορευόταν με τη γυναίκα του, την επίσης καθηγήτρια της Κοινωνιολογίας Ελισάβετ Μπεκ-Γκερσχάιμ, στα μονοπάτια της Στάφελζέε, μιας λίμνης που βρίσκεται 60 χιλιόμετρα νοτίως της βαυαρικής πρωτεύουσας. «Δεν σταματούσε στιγμή να μιλάει» θυμάται η τελευταία. «Και δεν επαναλάμβανε ποτέ παλιά πράγματα, γεννούσε συνεχώς καινούργιες ιδέες».

Η πιο «βασιλική» από αυτές ήταν αναμφίβολα η κοινωνία της επικινδυνότητας (ρίσκου), την οποία μετεξέλιξε αργότερα σε παγκοσμιοποιημένη κοινωνία του ρίσκου. Με αυτήν συνδέονταν τρεις άλλες βασικές θεωρητικές κατηγορίες: η ατομικοποίηση, η κοσμοπολιτικοποίηση και η αναστοχαστική νεωτερικότητα. Οι τέσσερις μαζί, όπως λέει ο στενός συνεργάτης του Αλμπερτ Γκρέμπερ, αποτελούν τις «στήλες της μπεκικής κοινωνιολογίας».

Η κοινωνιολογία αυτή άρχισε με ένα «big bang», με την εμφάνιση του βιβλίου του «Κοινωνία της επικινδυνότητας» το 1986, που έγινε αμέσως μπεστ σέλερ και μεταφράστηκε σε 35 γλώσσες. Αυτό δεν οφειλόταν μόνο στην πρωτοτυπία του –η Διεθνής Κοινωνιολογική Εταιρεία το ανακήρυξε ένα από τα 20 σημαντικότερα κοινωνιολογικά έργα του 20ού αιώνα -, αλλά και σε μια σύμπτωση: στο ότι δημοσιεύθηκε λίγες εβδομάδες μετά την πυρηνική καταστροφή στο Τσερνόμπιλ. Οι υπαινιγμοί που κάνει στο βιβλίο του για παρόμοια δυστυχήματα έφτασαν για να τον αναδείξουν μεμιάς, όπως έγραψε εφημερίδα, «προφήτη της νέας εποχής».

Το φόντο της κοινωνίας του ρίσκου είναι οι κίνδυνοι που παράγει ο ίδιος ο άνθρωπος –όχι μέσα από τις ήττες αλλά από τις νίκες του: Η αλλαγή του κλίματος οφείλεται στον θρίαμβο της βιομηχανοποίησης. Η ανεργία φουντώνει λόγω της συνεχούς αύξησης της παραγωγικότητας. Τα συστήματα ασφάλειας και υγείας τινάζονται στον αέρα, επειδή η ιατρική επιστήμη επιμηκύνει συνεχώς τον μέσο όρο ζωής. Και η τρομοκρατία, όπως έδειξε και η πρόσφατη αιματηρή επίθεση των ισλαμιστών εναντίον των συντακτών της «Charlie Hebdo», είναι η αντίδραση στην υπεροχή και λάμψη της νεωτερικής κοινωνίας.

Επικινδυνότητα δεν σημαίνει ωστόσο καταστροφή. Το ρίσκο, αντίθετα, είναι η πρόβλεψη και η πρόληψη μελλοντικών καταστροφών με στόχο την έγκαιρη παρεμπόδισή τους –με μέσα τη θεωρία των πιθανοτήτων και κατάλληλα προληπτικά μέτρα. Στην αντιμετώπιση των ρίσκων συμβάλλει και η γνώση της φύσης τους, που έχει τα εξής τέσσερα γνωρίσματα: υπέρβαση των ορίων (Entgrenzung), ανεξέλεγκτη λειτουργία, απουσία αντισταθμισμάτων, έλλειψη γνώσης.

Ατομικοποίηση

Το κύριο θέμα του βιβλίου δεν είναι όμως οι τεχνικοί κίνδυνοι αλλά οι κοινωνικοί –εκείνοι που προέρχονται από το «διαζύγιο» που παίρνουν όλο και περισσότεροι άνθρωποι από τις παραδοσιακές μορφές οργάνωσης: κόμματα, συνδικάτα, Εκκλησία, επιχειρήσεις. Ο χωρισμός παράγει κατόπιν την ατομικοποίηση, η οποία δεν πρέπει να μπερδεύεται με τον ατομικισμό, έναν ιδιαίτερο τρόπο συμπεριφοράς. Η ατομικοποίηση έχει αντίθετα «αντικειμενικό» χαρακτήρα –προέρχεται από την κατάρρευση των θεσμών της βιομηχανικής κοινωνίας (τάξη, οικογένεια, φύλα, μόνιμο επάγγελμα κ.τ.λ.), κάνει όμως ταυτόχρονα ελκυστικές «προσφορές» στους «χωρισμένους»: επιμόρφωση, κοινωνική ασφάλιση, πολιτικά δικαιώματα. Το ατομικοποιημένο άτομο έχει έτσι διττό χαρακτήρα: από τη μία αποκτά μεγαλύτερη αυτονομία, από την άλλη αναγκάζεται να φιλοτεχνεί μόνο του τη βιογραφία του. Από αυτό δεν μπορεί πια να ξεφύγει: ο σύγχρονος άνθρωπος, λέει ο Μπεκ παραφράζοντας τον Σαρτρ, «είναι καταδικασμένος στην ατομικοποίηση».

Κοσμοπολιτικοποίηση

Η κοσμοπολιτικοποίηση είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό από τον κοσμοπολιτισμό. Ο τελευταίος στηρίζεται σε κανόνες, τους οποίους ασπάζεται συνειδητά ο πολίτης, η κοσμοπολιτικοποίηση σε απτά δεδομένα, τα οποία ο πολίτης αποδέχεται σχεδόν εν αγνοία του. Σε αυτά ανήκουν τόσο η διάβρωση των εθνικών θεσμών, όπως το κράτος, οι αγορές και ο τοπικός πολιτισμός, όσο και η βαθμιαία αντικατάστασή τους μέσω της μετανάστευσης, του τουρισμού και του Διαδικτύου από μια μη προγραμματισμένη «κοινωνία χωρίς σύνορα». Αυτό έχει βέβαια και τα καλά του, επειδή τα μέλη της αναγκάζονται να συνασπιστούν στον αγώνα εναντίον των –λόγω και της μεγέθυνσης της κοινότητας –αυξημένων παγκόσμιων ρίσκων.

Στη βάση των παραπάνω τριών εννοιών, ο Μπεκ ανέπτυξε τη θεωρία της αναστοχαστικής νεωτερικότητας. Η παραδοσιακή νεωτερικότητα, υποστήριζε, καταρρέει εκ των έσω. Ο ασταμάτητος τεχνικός εκσυγχρονισμός δεν αφήνει τίποτε όρθιο: κοινότητα, εργασία, δημοκρατία, οικογένεια. Ταυτόχρονα όμως προσφέρει σοβαρές εναλλακτικές λύσεις: εναλλακτικές μορφές ενέργειας, ρύθμιση των χρηματιστικών αγορών σε παγκόσμιο επίπεδο, και πάει λέγοντας. Χάρη σε αυτές, η «πρώτη νεωτερικότητα» αντικαθίσταται από μια «δεύτερη», η οποία είναι πολύ πιο κριτική στη σκέψη και στη δράση από την προκάτοχό της.

Ο Μπεκ ήταν μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης. Το νέο του βιβλίο, που θα εκδοθεί post mortem τον Φεβρουάριο στα αγγλικά, βρίθει από νέες έννοιες –με κυριότερη τη «μεταμόρφωση», όρο που «συνδυάζει την κατάρρευση μιας παλιάς τάξης πραγμάτων με το κανονιστικό πλαίσιο μιας υπό εκκόλαψη καινούργιας». Η μεταμόρφωση, εξηγούσε στην τελευταία συνέντευξη που έδωσε προτού πεθάνει, διαφέρει ριζικά από τις δύο έννοιες-«κλειδιά» που χρησιμοποιεί η κλασική κοινωνιολογία για να περιγράψει τη ροή της κοινωνικής εξέλιξης: την κοινωνική αλλαγή και την επανάσταση.

«Η κοινωνική αλλαγή λαμβάνει χώρα εντός μιας σταθερής δομής, που είναι η ταξική κοινωνία. Τέτοια αλλαγή αναπαράγει απλώς την κοινωνική δομή, γι’ αυτό και είναι πάντα περιορισμένη» έλεγε. «Η επανάσταση, πάλι, είναι δογματική: Λέει «αυτό πρέπει να γίνει»! Η μεταμόρφωση, αντίθετα, απλώς «συμβαίνει» –είναι το αποτέλεσμα αμέτρητων παράπλευρων αλλαγών στις οργανώσεις, στους θεσμούς και στην καθημερινή ζωή. Για αυτήν δεν ισχύει, όπως στην περίπτωση της επανάστασης, το διαζευκτικό «ή το ένα ή το άλλο», αλλά το συμπλεκτικό «και το ένα και το άλλο». Γι’ αυτό και εν όψει των παγκόσμιων ρίσκων προσφέρει περισσότερες δυνατότητες για τη διάγνωση μιας κατάστασης και την πρόληψη της καταστροφής».

Πολιτικά, ο Μπεκ κινούταν ανάμεσα στη Σοσιαλδημοκρατία και τους Πράσινους. Μετά το ξέσπασμα της κρίσης του ευρώ, το 2008-2009, πήρε καθαρά θέση εναντίον της πολιτικής της λιτότητας της Άνγκελα Μέρκελ, στην οποία πρόσαψε την καθόλου κολακευτική επωνυμία Μερκιαβέλι – από Μέρκελ και Μακιαβέλι, το όνομα του εφευρέτη του πολιτικού κυνισμού. «Είχε μεγάλο ενδιαφέρον για την κατάσταση στην Ελλάδα» λέει ο κ.Γκρέμπερ. «Αυτό αποτυπώνεται σε όλα τα γραφτά του σχετικά με την κρίση». Παράλληλα ήταν, όπως έλεγε ο ίδιος, «ευρωπαίος κοσμοπολίτης», που ασκούσε κριτική σε κάθε μορφή εθνικισμού.

Οι θεωρίες του Μπεκ, που ήταν καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Μονάχου και επισκέπτης- καθηγητής στις πιο ονομαστές σχολές στην Ευρώπη, στην Ασία και την Αμερική, είχαν σίγουρα και τις αδύναμες τους – για παράδειγμα, την παραγνώριση της σημασίας των κυρίαρχων κοινωνικών δομών, όπως οι τάξεις. Αυτό δεν εμπόδιζε όμως τους ομοτέχνους του να αναγνωρίζουν, ότι ήταν ο ιδρυτής μιας νέας πανίσχυρης Κριτικής Θεωρίας– επάξιας, αν και όχι μαρξιστικής, εκείνης του Αντόρνο στην Φρανκφούρτη της μεταπολεμικής εποχής.

Ο θάνατός του αφήνει δυσαναπλήρωτο κενό – όχι μόνο στα μονοπάτια της Στάφελζέε.

πότε & πού:

Τα βασικά βιβλία του Ούλριχ Μπεκ κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη, Καστανιώτη, Νήσος και Λιβάνη.