«Για να ανακαλύψεις την υπογραφή σου – αυτό το στοιχείο που χωρίς όνομα κάνει τους γύρω να αναγνωρίζουν ότι ένα έργο είναι δικό σου – θα πρέπει να συνομιλήσεις για λίγο με την τρέλα που κρύβεις μέσα σου. Ο καλλιτέχνης είναι ένας άνθρωπος που δεν ζει φυσιολογικά· τον ενδιαφέρει η ζωή από την οπτική που όλοι οι άλλοι δεν μπορούν να δουν». Αυτά δήλωνε ο Φερνάντο Μποτέρο στον Θανάση Λάλα σε μια συνέντευξη που δόθηκε πέρυσι τον Οκτώβριο εν όψει των εκθέσεών του στην Αθήνα, στην Εθνική Πινακοθήκη και στο Μέγαρο Μουσικής. Και φαίνεται πως ο διάσημος κολομβιανός ζωγράφος συνομιλεί συχνά με την «τρέλα» του, αφού από τον διάλογο αυτό μπόρεσε να ανασύρει έναν κόσμο ολότελα δικό του, που δηλώνει την ταυτότητά του από την πρώτη ματιά, ακόμη και στον πιο αδαή θεατή του έργου του. Αυτή η πρόδηλη ταυτότητα ύφους είναι ασφαλώς ένα από τα στοιχεία της μεγάλης τέχνης. Οι αληθινά σημαντικοί καλλιτέχνες δημιούργησαν τον δικό τους κόσμο και τον ενοίκησαν με τη δική τους ανθρωπότητα.


Ο όγκος των μορφών


Ποια είναι τα στοιχεία αυτής της ταυτότητας; Το πιο εμφανές είναι ο όγκος των μορφών του. H ανθρωπότητα που ενοικεί τους πίνακες του Μποτέρο, ενός καλλιτέχνη που παραμένει φανατικά προσηλωμένος στην παραστατική ζωγραφική και στην ανθρωποκεντρική παράδοση, είναι υπερτροφική, υπερθετική, με μνημειακές διαστάσεις. Και δεν είναι μόνο οι άνθρωποι που είναι υπερφυείς στους πίνακες του κολομβιανού καλλιτέχνη, αλλά και ολόκληρος ο κόσμος που τους περιβάλλει: ο φυσικός και ο τεχνητός: ζώα, δέντρα, φυτά, καρποί, έπιπλα πλάστηκαν με την ίδια αισθησιακή υπερβολή· είναι σαν να ‘χουν όλοι και όλα μπολιαστεί από ένα ερωτικό, ευγονικό ελιξίριο ζωτικότητας. H ανθρωπότητα του Μποτέρο με την υπερφυή πλαστικότητά της διεκδικεί τον ζωτικό της χώρο όχι μόνο στη ζωγραφική επιφάνεια αλλά και στην ίδια την κοινωνία. Γιατί τις περισσότερες φορές οι ήρωες του ζωγράφου είναι οι ανώνυμοι και οι απόκληροι της ζωής, άνθρωποι καθημερινοί που απεικονίζονται στο φυσικό τους πλαίσιο. Φυσιογνωμίες, ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, εμβληματικά στοιχεία παραπέμπουν στη Λατινική Αμερική και ιδιαίτερα στη γενέθλια χώρα του ζωγράφου, την Κολομβία.


Ο Μποτέρο ξετυλίγει μπροστά στα μάτια μας ένα έπος της καθημερινότητας, όπου πρωταγωνιστεί μια αρχετυπική κοινωνία. H ταξική διαστρωμάτωσή της υποδηλώνεται από το πλαίσιο, την περιβολή, τους τρόπους, τις συμπεριφορές. Με ανελέητη κριτική και συχνά σαρκαστική διάθεση αντιμετωπίζει ο καλλιτέχνης τους φορείς της εξουσίας: ο επιδεικτικός πλούτος, η ματαιοδοξία, η υποκρισία υπερφίαλων πολιτικών ή καλοζωισμένων κληρικών περιγράφονται με ένα χρωστήρα που ισοδυναμεί με ανατομικό νυστέρι. Αντίθετα, με φανερή συμπάθεια, με αίσθημα αλληλεγγύης και με καλόγνωμο χιούμορ, στοιχεία που μας θυμίζουν την καταγωγή του, προσεγγίζει τη φτωχολογιά, που ξεδιπλώνει την αμέριμνη, την εορταστική της φτώχεια στα σοκάκια, στις πόρτες, στα παράθυρα του λατινοαμερικάνικου αστικού Νότου. Εκεί που ο δρόμος μεταβάλλεται σε καθημερινό σκηνικό της ανθρώπινης κωμωδίας. Μίλησα για αμέριμνη φτώχεια. Αυτή την αίσθηση αποκομίζει τόσο ο ταξιδιώτης των χωρών της Λατινικής Αμερικής όσο και ο θεατής των έργων του Μποτέρο.


Ευφορία αισθήσεων


Από πού τάχα πηγάζει αυτό το αίσθημα ζωικής ευφορίας που μας μεταδίδουν τα έργα του κολομβιανού καλλιτέχνη, ζωγραφικά και γλυπτικά; Πρώτα από όλα από την ίδια την τυπολογία των υπερτροφικών μορφών του και από τον μνημειακό τους χαρακτήρα. Είναι μορφές που αποπνέουν υγεία, αισιοδοξία, κατάφαση ζωής, ελπίδα. Ανάλογα συναισθήματα διεγείρουν και οι μνημειακές μορφές της κλασικίζουσας περιόδου του Πικάσο που ζωγραφίστηκαν αμέσως μετά τον A´ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εδώ θα χρειαστεί να ανατρέξουμε και πάλι στο «φανταστικό μουσείο» του καλλιτέχνη, στους μεγάλους δασκάλους που τον εμπνέουν, σύμφωνα με την ομολογία του. Περίοπτη θέση σε αυτό το πάνθεο κατέχουν ο Τζότο, ο Μαζάτσιο και πάνω από όλους ο Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα. Και οι τρεις καλλιτέχνες δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην πλαστικότητα των μορφών τους, που μοιάζουν λαξευμένες. Οι μορφές εκτοπίζουν τον ζωτικό τους χώρο, όπως ακριβώς και στον Μποτέρο. Είναι μορφές μνημειακές και κατά κανόνα στατικές· η θέση τους στον χώρο και η διάταξή τους δημιουργούν συντάγματα καθαρά αρχιτεκτονικά και από αυτό ακριβώς το συνθετικό στοιχείο πηγάζει η μνημειακότητα που αποπνέουν τα έργα των κορυφαίων αυτών καλλιτεχνών.


Ο Μποτέρο έχει εκφράσει τον απεριόριστο θαυμασμό του για τις νωπογραφίες του Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα που κοσμούν το κεντρικό παρεκκλήσιο του Αγίου Φραγκίσκου στο Αρέτσο και ιδιαίτερα για τη σύνθεση με θέμα την Επίσκεψη της βασίλισσας του Σαβά στον Σολομώντα (1453


-1459). «Για μένα» δήλωσε στη συνέντευξη που προαναφέραμε «αυτό το έργο εκπροσωπεί το μάξιμουμ που μπορεί να επιτύχει ένας άνθρωπος στην τέχνη. Το υψηλότερο επίπεδο μεγαλοπρέπειας, επιβλητικότητας και υψηλού πνεύματος, πέρα από το χρώμα, τη σύνθεση, το στυλ και ό,τι μπορεί να ονειρευτεί ένας ζωγράφος»… «Για μένα είναι το σπουδαιότερο έργο που φτιάχτηκε ποτέ». Οταν ένας καλλιτέχνης εκφράζει τον θαυμασμό του για έναν άλλο, έγραφε ο Σταντάλ, αυτό ισοδυναμεί με πιστοποιητικό ομοιότητας.


Ευγονική ανθρωπότητα


Και πράγματι ο Μποτέρο δεν πρόσεξε μονάχα τις επιβλητικές, αφαιρετικά σχεδιασμένες μορφές του Πιέρο, που δημιουργούν με την ίδια τη διάταξή τους στον χώρο μια τέλεια αρχιτεκτονική. Φαίνεται να άντλησε διδάγματα και από το χρώμα του μεγάλου ζωγράφου της πρώιμης Αναγέννησης. Χάρη στο χρώμα, οι ζωγραφικές μορφές του κολομβιανού καλλιτέχνη, παρά τον όγκο τους, όχι μόνο μοιάζουν ανάλαφρες, αλλά και κάτι ακόμη: δεν «σκάβουν» τον χώρο, δεν υποβάλλουν την ψευδαίσθηση της προοπτικής και της τρίτης διάστασης. H ζωγραφική επιφάνεια επιβεβαιώνει με το χρώμα τον επίπεδο χαρακτήρα της. Ο Μποτέρο καταφέρνει να αναιρέσει την αίσθηση του όγκου και του βάθους με μια μαγική χρωματική συνταγή, που ίσως είναι από τα πιο ακαταμάχητα μυστικά της τέχνης του. Χρησιμοποιεί μια ήρεμη, δροσερή, σχεδόν φιλντισένια ισοτονία, που περνάει ανεπαίσθητα από τη μια φόρμα στην άλλη, αλλάζοντας χρωματική γκάμα χωρίς να αλλάζει το ύψος του τόνου. Οι τόνοι του είναι φωτεινοί, όπως ακριβώς στον Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα, από όπου απουσιάζει εντελώς το κιαροσκούρο. Οπου χρειάζεται να μπει το μαύρο ή το σκούρο χρώμα, ο ζωγράφος το χρησιμοποιεί σαν επίπεδη χρωματική ενότητα, που δημιουργεί ευχάριστα κοντράστα με τους φωτεινούς τόνους γύρω του.


Μια άλλη πηγή έμπνευσης της τέχνης του Μποτέρο είναι η τέχνη της προκολομβιανής Αμερικής. Και εκεί πρωταγωνιστεί μια ευγονική ανθρωπότητα με επιβλητικές διαστάσεις. Ισως η επίδραση αυτή είναι εμφανέστερη στη γλυπτική του καλλιτέχνη, όπου αναγνωρίζουμε τη μνήμη τής πιο κλασικής και αρχαιότερης προκολομβιανής παράδοσης των Ολμέκ. Δεν πρέπει ωστόσο να λησμονούμε και τη γοητεία που άσκησαν στον ζωγράφο οι περίφημοι μεξικανοί νωπογράφοι Ριβέρα, Ορόθκο και Σικουέιρος, που δημιούργησαν στη διάρκεια της δεκαετίας του 1920 έναν μνημειώδη κοινωνικό ρεαλισμό για να υμνήσουν την επανάσταση στη χώρα τους. Αλλωστε ο Μποτέρο έζησε στο Μεξικό (1956-1957).


Μαρτυρία της Κολομβίας


Ο κόσμος του Μποτέρο αναγνωρίστηκε όχι μόνο ως η προσωπική έκφραση ενός ευφάνταστου καλλιτέχνη αλλά και ως αυθεντική μαρτυρία του λαού της Κολομβίας. H ανθρωπότητα αυτή είναι σαν να δίνει σάρκα και οστά στους ήρωες του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, του μεγάλου κολομβιανού μυθοπλάστη (Ο Μποτέρο έχει εικονογραφήσει διηγήματά του). Και εκεί, όπως και εδώ, η μαγεία και η ζωική υπερβολή προτείνουν μια κάθαρση από τα δεινά της φτώχειας, των πολιτικών αναταραχών, της εκμετάλλευσης.


Ο Μποτέρο, όπως αποδεικνύει όλη η τέχνη και η πορεία του, είναι ένας καλλιτέχνης με πολιτική και κοινωνική ευαισθησία. Τα βασανιστήρια των ιρακινών αιχμαλώτων στις φυλακές του Αμπου Γκράιμπ τον συγκλόνισαν και του ενέπνευσαν μια σειρά από έργα που θα έχουμε το προνόμιο να δούμε στην Εθνική Πινακοθήκη. Σε αυτούς τους πίνακες η τάξη, η γαλήνη και η ζωική ευφορία της ζωγραφικής του μετατρέπονται σε εφιάλτη. Γιατί οι πρωταγωνιστές του, διατηρώντας τον όγκο τους, μεταβάλλονται σε θύτες και θύματα και γίνονται αρχετυπικά σύμβολα μιας εγκληματικής κατάχρησης της εξουσίας, που συμβαίνει στις μέρες μας υπό τον ανελέητο φακό της δημοσιότητας.


Οι εκθέσεις στην Αθήνα


H υπερθετική, κυριολεκτικά και μεταφορικά, ανθρωπότητα του Μποτέρο προσφέρεται σαν θεραπευτικό αντίδοτο στον άνθρωπο της δυτικής κοινωνίας της αφθονίας, που ζει με το στερητικό σύνδρομο της διαρκούς δίαιτας και των ανορεξικών μοντέλων της υψηλής ραπτικής. Ισως το μυστικό της μαγγανείας που ασκεί πάνω μας η τέχνη του κολομβιανού ζωγράφου και γλύπτη είναι ότι ανταποκρίνεται στο αταβιστικό και ανομολόγητο λίμπιντο, στη νοσταλγία του χαμένου παράδεισου, όπου το πρωτόπλαστο ζευγάρι απολάμβανε με αθωότητα και χωρίς περιορισμούς τον έρωτα και τους καρπούς της γης.


Ο Φερνάντο Μποτέρο έχει ιδιαίτερο δεσμό με την Ελλάδα, αφού είναι ο σύζυγος της διακεκριμένης ελληνίδας γλύπτριας Σοφίας Βάρη. Το ελληνικό κοινό θα έχει τη δυνατότητα να απολαύσει το έργο του σε όλη την πολυμορφία του στην Εθνική Πινακοθήκη, όπου εκτίθενται 142 πίνακές του, και στο Μέγαρο Μουσικής, όπου παρουσιάζονται τα γλυπτά του.


Την επιμέλεια της έκθεσης στην Εθνική Πινακοθήκη έχει η δρ Νέλλη Μισιρλή, διευθύντρια Συλλογών της Εθνικής Πινακοθήκης. Χορηγός της έκθεσης είναι η Εθνική Τράπεζα – Private Banking.


H κυρία Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα είναι καθηγήτρια της Ιστορίας της Τέχνης, διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης.