Παθιασμένη υπεράσπιση της ποίησης

Εζρα Πάουντ
Ποιητική τέχνη
Μετάφραση Ελένη Πιπίνη.
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016,
σελ. 342, τιμή 16 ευρώ

Ο αμερικανός ποιητής Καρλ Σαπάιρο έγραψε κάποτε σε ένα δοκίμιό του για τον Εζρα Πάουντ πως υπήρξε «μέγας ποιητής και μέγας ανόητος». Είναι εύκολο (το έχουν κάνει άλλωστε πολλοί) να επιλέξει κανείς το ένα από τα δύο ή ακόμη και τα δύο. Στη χώρα μας επικρατεί ο άκριτος θαυμασμός για τον Πάουντ –κι αυτό αδικεί το έργο του, τουλάχιστον εκείνο για το οποίο αξίζει να τον τοποθετήσει κανείς στους κορυφαίους ποιητές του 20ού αιώνα. Αυτό όμως δεν ισχύει μόνο για τα ποιήματα αλλά και για τα δοκίμιά του. Η επιλογή από τα τελευταία που κυκλοφόρησε εφέτος από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και αφορούν την ποίηση δίνουν την ευκαιρία στον έλληνα αναγνώστη όχι μόνο να γνωρίσει τις απόψεις του Πάουντ, αλλά και να διαβάζει κριτικά την ποίησή του απολαμβάνοντάς την ταυτόχρονα στις καλύτερες στιγμές της, γιατί περιέχει και πολλές νεκρές ζώνες –στα Cantos ιδίως.

Κριτικός οδηγός της ανάγνωσης

Το βιβλίο αποτελείται από δύο τμήματα. Στο πρώτο περιλαμβάνεται μεγάλο μέρος από το Αλφαβητάριο της ανάγνωσης που πρωτοκυκλοφόρησε το 1937 και στο δεύτερο μια επιλογή κειμένων για σημαντικούς ποιητές, όπως ο Λαφόργκ, ο Ελιοτ και ο Γέιτς –αλλά και ένα δοκίμιο για τον Οδυσσέα του Τζόις.

Το πρώτο μέρος είναι ένα είδος «οδηγού» για τους σπουδαστές της ποίησης και τους δασκάλους τους γεμάτο παραδείγματα από την αγγλόφωνη και την παγκόσμια ποίηση καθώς και πολιτισμικές αναφορές σχετικά με την ανάγνωση, τον προφορικό και τον γραπτό λόγο και τη μουσική. Ο Πάουντ δίνει συνεχώς ορισμούς για το ένα και το άλλο –και δεν είναι ανάγκη να τους παίρνει κανείς τοις μετρητοίς. Οπως συμβαίνει συχνά με όσους εκφράζονται με απόλυτο τρόπο, είναι καλύτερος στον έπαινο παρά στον ψόγο. Και βέβαια είχε κακές σχέσεις με την πεζογραφία, όπως και άλλοι μοντερνιστές. Είναι χαρακτηριστικό το ότι οι θεωρητικοί της Νέας Κριτικής που επέβαλαν τους μοντερνιστές στην ακαδημαϊκή κοινότητα και σε μεγάλη μερίδα του αναγνωστικού κοινού ουδέποτε ασχολήθηκαν με τους γίγαντες του ρωσικού ρεαλισμού.

Το Αλφαβητάριο της ανάγνωσης μοιάζει περισσότερο με μανιφέστο παρά με εγχειρίδιο. Δεδομένου ότι απευθύνεται και στους σπουδαστές και στους δασκάλους, ο Πάουντ αναλαμβάνει τον ρόλο του δασκάλου των δασκάλων. Είναι ασύγκριτος αναγνώστης που γνωρίζει πώς να διαβάζει υποδεικνύoντας και τον τρόπο, πάντοτε με συγκεκριμένα παραδείγματα. Γι’ αυτό και δεν έχει μεγάλη σημασία που υποβαθμίζει ποιητές πρώτης γραμμής, όπως ο Τέννυσον και ο Σέλλεϋ, ή που οι ρομαντικοί του προκαλούν «δυσπεψία». Συχνά όμως εντοπίζει με αξιοθαύμαστη σαφήνεια τα θετικά και τα αρνητικά ενός σημαντικού ποιητή, όπως στο επιθετικό –αλλά εξαίρετο –δοκίμιό του Ο Σουίνμπερν και οι βιογράφοι του. Το ότι θεωρεί σημαντικότερο τον Μπράουνινγκ από τον Σουίνμπερν (και ας εξαίρει τα καλύτερα ποιήματα του τελευταίου) μπορεί να μη σημαίνει και πολλά για τον έλληνα αναγνώστη –άλλωστε οι ποιητές αυτοί είναι σχεδόν άγνωστοι ακόμη και στο μικρό αναγνωστικό κοινό της χώρας μας. Εχει όμως σημασία για την ποίηση του Πάουντ που το μεγαλύτερο μέρος της μεταφράστηκε στα ελληνικά.

Ο ποιητής έχει πολλούς προγόνους

Ο Πάουντ ήταν καταπληκτικός επιμελητής (editor), όπως μας θυμίζει ο σπουδαίος αμερικανός πεζογράφος και κορυφαίος δοκιμιογράφος Γουίλιαμ Γκας σ’ ένα δοκίμιό του για τον ποιητή που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Finding a Form. Υποστηρίζει εκεί πως εκείνα που εμπνέουν τον Πάουντ είναι τα ποιήματα τα οποία θαυμάζει και οι ποιητές τους τα πρόσωπα της δικής του μούσας. Η εκπληκτική αυτή παρατήρηση μοιάζει υπερβολική, όμως κατ’ ουσίαν δεν είναι. Οι περσόνες του Πάουντ δεν παραπέμπουν μόνο στις μάσκες, ιδίως τις προσωπίδες του ρωμαϊκού θεάτρου, αλλά και στα πρόσωπα ή στα προσωπεία των σημαντικών ποιητών που αξιοποιεί και μεταμορφώνει στην ποίησή του. Δεν είναι τυχαίο που σε μεγάλο μέρος των ποιημάτων του έδωσε τον τίτλο Personae.

Θα ήταν τουλάχιστον υπερβολικό και εν πολλοίς άδικο να συμπεράνουμε ότι γράφοντας και κρίνοντας άλλους ποιητές ο Πάουντ μιλά έμμεσα πρωτίστως για τη δική του ποίηση –όμως μας υποδεικνύει κατά κάποιον τρόπο και πώς να διαβάσουμε τα ποιήματά του. Οι απόψεις του «ισχυρού ποιητή» (για να χρησιμοποιήσω έναν όρο του Χάρολντ Μπλουμ) είναι σκιές των ποιημάτων του, οι οποίες ωστόσο έχουν αποσπαστεί από αυτά αποκτώντας αυτόνομη παρουσία. Ο Μπλουμ ισχυρίζεται πως ο ισχυρός ποιητής «σκοτώνει» τον πρόγονό του προκειμένου να αναδειχθεί ο ίδιος. Οι μοντερνιστές –και κατ’ εξοχήν ο Πάουντ –πίστευαν ότι ο ποιητής έχει πολλούς προγόνους. Ή, όπως λέει Σεφέρης: «Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας».