Τζέημς Τζοϋς: Πορνογραφικά γράμματα στη Νόρα

Τζέημς Τζόϋς
Γράμματα στη Νόρα
Μετάφραση, πρόλογος, σημειώσεις Κατερίνα Σχινά.
Εκδόσεις Πατάκη, 2013, σελ. 140
(Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει την προσεχή εβδομάδα)

Το 2004, σε πλειστηριασμό του οίκου Sotheby’s, μια ερωτική επιστολή του Τζέημς Τζόυς με ημερομηνία 1η Δεκεμβρίου 1909 που εστάλη στη σύντροφό του Νόρα Μπάρνακλ πουλήθηκε για 240.800 στερλίνες! Το ιλιγγιώδες ποσόν είχε ξεπεράσει και τις τολμηρότερες προβλέψεις. Ηταν η μόνη από τις πορνογραφικές επιστολές του συγγραφέα στη Νόρα που δεν είχε εκδοθεί –και αυτή, κατά πάσα πιθανότητα, υπήρξε μία από τις αιτίες για την εξωφρενική τιμή. Πού να το φανταζόταν ο ταλαίπωρος συγγραφέας ότι επάνω στο έργο του θα στηνόταν μια τεράστια βιομηχανία παραγωγής διδακτορικών και πως η ημέρα που συνάντησε τη Νόρα (16 Ιουνίου 1904) και την όρισε ως χρόνο όπου εκτυλίσσεται η υπόθεση του Οδυσσέα, η λεγόμενη Bloomsday, θα εορταζόταν σε όλον τον αγγλόφωνο κόσμο κάθε χρόνο ως μεγάλο πολιτιστικό γεγονός; Οτι έστω και μία επιστολή του θα κόστιζε μια μικρή περιουσία; Και πως τα αποκαλυπτικά ερωτικά γράμματά του θα δημοσιεύονταν και θα μεταφράζονταν σε τόσες γλώσσες;

Επί τη ευκαιρία της εφετινής Bloomsday, φαντάζομαι, κυκλοφορούν και στα ελληνικά μεταφρασμένες από την Κατερίνα Σχινά οι επιστολές του Τζόυς προς τη Νόρα, τουλάχιστον όσες περιλαμβάνονται στην έκδοση Selected Letters του 1966 και του 1975, την οποία επιμελήθηκε ο Ρίτσαρντ Ελμαν. Δεν περιέχεται φυσικά η προαναφερθείσα επιστολή που δημοπράτησε πριν από εννέα χρόνια ο Sotheby’s, αλλά ο αναγνώστης δεν χάνει και τίποτε. Είναι στο ίδιο ύφος με τις άλλες τολμηρές επιστολές του Τζόυς. Ως τον θάνατό του, άλλωστε, το 1987, ο Ελμαν, ο οποίος έγραψε την καλύτερη βιογραφία του Τζόυς και μία από τις σημαντικότερες του 20ού αιώνα, έλεγε πως η εν λόγω επιστολή είχε χαθεί.

Οφείλω να ειδοποιήσω τον αναγνώστη που δεν είναι εξοικειωμένος με το έργο του κορυφαίου συγγραφέα να μην παρασυρθεί από τις εξωφρενικές βωμολοχίες κάποιων επιστολών και προβεί σε αυθαίρετα συμπεράσματα. Ο Τζόυς είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο για την παγκόσμια λογοτεχνία και τον μοντερνισμό και οι λεπτομέρειες του βίου του έχουν σημασία μόνον όσον αφορά το έργο του καθαυτό. Επομένως, και τα γράμματα αυτά πρέπει να τα εξετάσει κανείς μέσα στο σύστημα μεταφορών που ανέπτυξε και αξιοποίησε στα μυθιστορήματα και στα διηγήματά του.

Το γεγονός ότι ο Τζόυς συνέδεσε τη ζωή του και τη μοίρα του με τη γυναίκα που στο πρώτο τους ραντεβού εκείνη τη 16η Ιουνίου 1904 τον «έκανε άντρα», όπως έλεγε ο ίδιος, έχει σημασία όχι ως γεγονός καθαυτό αλλά επειδή τότε (σε μία ημέρα) εκτυλίσσεται η υπόθεση του Οδυσσέα. Το να μεταφέρει στο συμβολικό πεδίο ένα γεγονός ή ένα βίωμα που ο ίδιος θεωρεί σημαντικό ανήκει ασφαλώς στις μείζονες προτεραιότητες ενός συγγραφέα σαν τον Τζόυς. Και τούτο αποδεικνύεται σε μεγάλο βαθμό από τις επιστολές του γενικότερα και ειδικότερα από εκείνες που στέλνει στη Νόρα. Από τις βωμολοχίες που περιέχουν, λ.χ., μπορεί να εξαχθούν συμπεράσματα για το τελευταίο κεφάλαιο του Οδυσσέα, τον λεγόμενο «μονόλογο της Μόλλυ». Επίσης ο τρόπος με τον οποίο του έγραφε η Νόρα, χωρίς στίξη και με προτάσεις κατά παράταξη, είναι σφόδρα πιθανόν να του έδωσε την ιδέα για ό,τι διεθνώς αποκαλείται stream of consciousness και στη γλώσσα μας έχει καθιερωθεί ως εσωτερικός μονόλογος.

Οι επιστολές αποκαλύπτουν τον κρίσιμο ρόλο που έπαιξαν στη συγγραφική δημιουργία τα ατομικά βιώματα του Τζόυς, πολύ πιο σημαντικό από όσο φαντάζεται κάποιος που τον έχει διαβάσει χωρίς να γνωρίζει κάποια από τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής του. Η ιδιοφυΐα του οφείλεται στο γεγονός όχι τόσο της πειστικής τους αναπαράστασης όσο της μεταστοιχείωσής τους.

Ο βωμολόχος των επιστολών προς τη Νόρα, ωστόσο, ήταν ένας διαφορετικός άνθρωπος στην καθημερινή ζωή και στην κοινωνική του συμπεριφορά. Ο Τζόυς απεχθανόταν τα σόκιν αστεία και τις βρισιές. Αν κανείς διαβάσει όλες τις επιστολές του, που απαρτίζουν τρεις ογκώδεις τόμους, θα βρει έναν άνθρωπο που ήταν τυπικός και ευγενής, ο οποίος πολύ σπάνια –και μόνο σε πρόσωπα του πολύ στενού του περιβάλλοντος –έγραφε «θερμά» γράμματα, ακόμη και στον Πάουντ, μολονότι ο τελευταίος ήταν εκείνος που πρωτοστάτησε ώστε να πρωτοδημοσιευθεί το 1919 μέρος του Οδυσσέα σε συνέχειες στο περιοδικό «Egoist». Αν ανατρέξουμε στη μεταξύ τους αλληλογραφία (που εξεδόθη πριν από πολλά χρόνια στην Αγγλία από τους Faber and Faber), θα διαπιστώσουμε πόσο ενθουσιώδης –σε βαθμό υπερβολής –ήταν ο γιάνκης Εζρα Πάουντ και πόσο συγκρατημένος ο ίδιος.

Ο Τζόυς έλεγε για τις επιστολές του προς τη Νόρα: «Κάποιες είναι άσχημες, χυδαίες και κτηνώδεις, κάποιες αγνές και πνευματικές. Ολες μαζί είμαι εγώ». Ο σημερινός αναγνώστης, έστω και μόνο από τις επιστολές αυτές, δεν δυσκολεύεται να διακρίνει έναν άνθρωπο βαθιά λυπημένο, γεμάτο αμφιβολίες –πρωτίστως για τον εαυτό του (εξ αυτού και η ζηλοτυπία και οι αντιφάσεις του). Εχει τύψεις συνεχώς για τη συμπεριφορά του απέναντι στη Νόρα, θέλει να την καταστήσει κοινωνό της θλίψης του, αλλά και της ζητεί να τον βοηθήσει να απαλλαγεί από τη θλίψη.

Οι επιστολές καλύπτουν την περίοδο 20 ετών, από το 1904 ως το 1924, και εξηγούν το πάθος ζωής (ερωτικό πρωτίστως αλλά όχι μόνον) που συνέδεσε τον Τζόυς και τη Νόρα. Με τόσες περιπέτειες που έζησε το ζευγάρι, γεμάτες εντάσεις, διαφωνίες και συχνούς καβγάδες, θα υπέθετε κανείς πως η σχέση τους δεν θα διαρκούσε για πολύ. Η συμβίωσή τους ήταν παθιασμένη αλλά και δραματική και τα δύο παιδιά που απέκτησαν υπήρξαν εξαιρετικά προβληματικά. Ο πρωτότοκος Τζόρτζιο βυθίστηκε στον αλκοολισμό, ενώ το άλλο τους παιδί, η Λουτσία, είχε ακόμη πιο θλιβερή ζωή. Σε νεαρή ηλικία εμφάνισε συμπτώματα πνευματικής διαταραχής που κατέληξαν σε πνευματική καθυστέρηση και σχιζοφρένεια. Λίγο μετά την κηδεία του, το 1941, λέγεται ότι είπε: «Τι κάνει ο ανόητος κάτω από το χώμα; Πότε θα αποφασίσει να βγει από εκεί μέσα;».

Η Νόρα είχε αδυναμία στον Τζόρτζιο ενώ ο Τζόυς στη Λουτσία. Στην εισαγωγή των επιστολών η Κατερίνα Σχινά γράφει πως «οι διαδοχικές της ενσαρκώσεις (σ.σ.: της Νόρας) –Γκρέτα Κονρόυ στους «Νεκρούς», Μπέρτα στους «Εξόριστους», Μόλλυ Μπλουμ στον «Οδυσσέα», Αννα Λίβια Πλούραμπελ στο «Finnegans Wake» –απηχούν την αντίληψη του Τζόυς για τη θηλυκή εκδοχή του κόσμου όπως την είδε να κρυσταλλώνεται στη βιοτική διαδρομή της γυναίκας του».

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η Νόρα ήταν η μούσα του Τζόυς -στον Οδυσσέα κατ’ εξοχήν –και το πρότυπο για την Γκρέτα Κονρόυ των Νεκρών και την Μπέρτα των Εξορίστων. Είναι όμως εξαιρετικά αμφίβολο αν αυτό ισχύει και για την Αννα Λίβια Πλούραμπελ. Η Κάρολ Σλος, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, στο βιβλίο της Lucia Joyce: To Dance in the Wake υποστηρίζει βάσιμα ότι η Λουτσία Τζόυς ήταν η μούσα του συγγραφέα στο Finnegans Wake. Αφού το αμετάφραστο αυτό «τέρας», όπως το αποκάλεσε ο Τζόυς, εκδόθηκε πρόσφατα στη γλώσσα μας σε μετάφραση του γιατρού Ελευθέριου Ανευλαβή (ο οποίος έφερε σε πέρας ένα τιτάνιο, όπως λέγαμε παλαιότερα, έργο), ας μου επιτραπεί να θυμίσω ότι ο Τζόυς, που έτρεφε μεγάλη αγάπη για την κόρη του αλλά και διακατεχόταν από αισθήματα ενοχής για την ψυχική και πνευματική της κατάρρευση, συνομιλούσε μαζί της σε ένα ιδίωμα που μόνον οι δυο τους καταλάβαιναν. Κατά πάσα πιθανότητα λοιπόν, αυτό το ιδίωμα έδωσε στον Τζόυς την ιδέα για την απίστευτη λογοτεχνική esperanto του Finnegans Wake (Αγρύπνια των Φίνεγκαν), ενός νυχτερινού βιβλίου –σε αντίθεση με τον Οδυσσέα, που είναι βιβλίο της μέρας.

Και γιατί, θα αναρωτιόταν κάποιος, τα παραπάνω να αφορούν τον μέσο έλληνα αναγνώστη; Οι λόγοι είναι πολλοί –κι ας ξεκινήσω από τον αυτονόητο. Για έναν συγγραφέα αυτού του βεληνεκούς, ο οποίος μάλιστα, όπως έχει ειπωθεί, «έγραψε μόνον αριστουργήματα», είναι φυσικό το ενδιαφέρον που προκαλεί να υπερβαίνει την καθαυτό αναγνωστική απόλαυση των βιβλίων του. Επειτα, το αναγνωστικό κοινό του Τζόυς στη χώρα μας είναι όχι απλώς διόλου ευκαταφρόνητο αλλά ασυνήθιστα μεγάλο. Απόδειξη, η εμπορική επιτυχία του Οδυσσέα, ενός μυθιστορήματος που δεν διαβάζεται εύκολα και επομένως η όποια «περιφερειακή», ας πούμε, γνώση διευκολύνει τον αναγνώστη να το κατανοήσει βαθύτερα.

Οι μοντερνιστές ισχυρίζονταν ότι ο συγγραφέας δεν έχει βιογραφία. Η περίπτωση του Τζόυς, του επιφανέστερου μαζί με τον Ελιοτ μοντερνιστή, τους διαψεύδει. Οσο περισσότερα μαθαίνει κανείς για τη ζωή του τόσο περισσότερο θαυμάζει τα όσα επέτυχε: βιώματα που για άλλους θα έμοιαζαν συνηθισμένα τα μεταμορφώνει σε έργα τα οποία υπερβαίνουν τα γενεσιουργά τους αίτια και κατακτούν το ανώτερο πεδίο της έκφρασης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας, τουτέστιν το πεδίο του καθολικού.

Με την έννοια τούτη, τα Γράμματα στη Νόρα είναι ένα χρήσιμο βιβλίο, το οποίο όμως δημιουργεί μια νέα ανάγκη. Αφού εκδόθηκαν αυτά, είναι αναγκαίο να κυκλοφορήσει τουλάχιστον μία ακόμη επιλογή επιστολών του Τζόυς, πρωτίστως τα γράμματα στον αδελφό του Στανίσλαο και στη συνέχεια μέρος της αλληλογραφίας του με τον Πάουντ, που δεν συμπληρώνουν απλώς τη μνημειώδη βιογραφία του από τον Ελμαν αλλά συμβάλλουν σημαντικά στη γνώση μας του μεγάλου κινήματος του μοντερνισμού που άλλαξε (προς το καλύτερο ή το χειρότερο, δεν έχει σημασία) την πορεία της λογοτεχνίας, τον τρόπο που διαβάζουμε και τις απόψεις μας για τον γραπτό λόγο, τη λειτουργία και τα όρια της δημιουργικής φαντασίας –κατ’ επέκταση για την τέχνη στο σύνολό της, που σημαίνει: για την ίδια τη ζωή.