ΑΝΤΡΕ ΑΣΜΑΝ
Εξοδος από την Αίγυπτο
Μετάφραση Κατερίνα Σχινά
Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2013,
σελ. 476, τιμή 16,60 ευρώ

Αν ο συγγραφέας «κατάγεται από τα παιδικά του χρόνια», όπως είχε πει ο Αντουάν ντε Σεντ Εξυπερύ, ο Αντρέ Ασιμάν το αποδεικνύει με το θαυμάσιο Εξοδος από την Αίγυπτο, ένα βιβλίο αναμνήσεων σε μυθιστορηματική μορφή.

Το 1905 μια εύπορη οικογένεια εβραίων, απόγονοι κάποιας γενιάς που από την Ιταλία μετανάστευσε στην Τουρκία, εγκαθίσταται στην Αίγυπτο, όπου και ζει ως τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Είναι η οικογένεια του συγγραφέα ο οποίος με απαράμιλλη ευαισθησία, χιούμορ και μελαγχολία μας διηγείται την ιστορία της. Και μέσα από αυτήν αναδεικνύει την ατμόσφαιρα και τον μύθο μιας από τις πλέον γοητευτικές μητροπόλεις της Μεσογείου: της Αλεξάνδρειας.
Είναι η ιστορία του πατέρα του, ενός καπιταλιστή εργοστασιάρχη που σκέφτεται σοβαρά να γίνει μουσουλμάνος προκειμένου να αποφύγει τον εκπατρισμό, όταν ο Νάσερ αρχίζει να εθνικοποιεί τα εργοστάσια και τις επιχειρήσεις κυρίως των Ελλήνων και των εβραίων, στη δεκαετία του 1950 –και ενώ ο αραβικός εθνικισμός συνοδεύεται από τον αναπόφευκτο αντισημιτισμό. Είναι η κουφή και ιδιότροπη γυναίκα του. Οι δύο γιαγιάδες του, η Πριγκίπισσα και η Αγία, οι οποίες, όπως συνέβαινε στις μεγάλες οικογένειες της εποχής, κουτσομπολεύουν διαρκώς. Είναι ο δάσκαλός του των ιταλικών που του αφηγείται ιστορίες από την Οδύσσεια. Η θεία Φλόρα και άλλα πρόσωπα του οικογενειακού και του κοινωνικού περίγυρου, Ελληνες, εβραίοι και Αραβες.
Ομως η μυθιστορηματικότερη μορφή είναι ο θείος Βίλι, «στρατιώτης, γυρολόγος και κατάσκοπος», όπως τον αποκαλεί στο πρώτο κεφάλαιο παραπέμποντας στον τίτλο του μυθιστορήματος του Τζον Λε Καρέ που στα ελληνικά κυκλοφορεί ως Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι.
Ανακαλώντας το παρελθόν


Η αφήγηση αρχίζει με την επίσκεψη του συγγραφέα στον θείο Βίλι, τον κατεργάρη, φασίστα αλλά και κατάσκοπο των Βρετανών στο πλευρό των οποίων πολέμησε κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 πολλά μέλη της μεγάλης οικογένειας των Ασιμάν είχαν πεθάνει. Τα υπόλοιπα είτε αναγκάστηκαν να εκπατριστούν είτε απελάθηκαν από το νασερικό καθεστώς.
Ο θείος Βίλι, ως «ήρωας» του πολέμου, απέκτησε το προνόμιο να εγκατασταθεί στο Σάρεϊ της Αγγλίας, όπου ζούσε όχι ως εβραίος αλλά ως βρετανός τζέντλεμαν –και με άλλο όνομα, «ζώντας στο παρόν», καθώς λέει στον ανιψιό του, γιατί «όλα τα άλλα είναι σαχλαμάρες». Παραμένει άσωτος, φιλήδονος και υπερόπτης, ένας πατρίκιος, εκ γενετής ευνοημένος, όχι ο τυπικός εβραίος της Διασποράς αλλά ένας «διά βίου γυρολόγος». Ωστόσο η έντονη ιδιοσυγκρασία και ο χειμαρρώδης λόγος βοηθούν τον συγγραφέα να αρχίσει να αναπτύσσει την αφηγηματική κίνηση προς τα πίσω στο επίπεδο των μεσαίων τόνων, μέσα από εξαίσιες λυρικές σελίδες από όπου αναδύονται ο φθορισμός της καθημερινής ζωής, οι συζητήσεις, οι συναντήσεις, τα σχόλια, η ποιητική ενός βίου ο οποίος επιστρέφει ως κυματισμός του παρελθόντος που έχει για πάντα χαθεί.
Και βέβαια, με έμμεσο τρόπο και διακριτική ειρωνεία, προβάλλει, ιδίως στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, το ερώτημα: τι σημαίνει να είσαι εβραίος και κατ’ επέκταση αλλοεθνής ή μέλος της παγκόσμιας Διασποράς στη γη των Αράβων; Ποια είναι η ταυτότητά σου τελικά; Οι απαντήσεις είναι όσες και οι εκδοχές που εκφράζονται από τα κύρια πρόσωπα της αφήγησης. Πέραν όμως αυτών, υπάρχει κάτι πολύ βαθύτερο και σημαντικότερο, το οποίο σημαδεύει τη ζωή του καθενός: όταν χάνεις κάτι στην πραγματική ζωή, κάτι πεθαίνει μέσα σου. Και αν είσαι συγγραφέας με την ευαισθησία και το ταλέντο του Ασιμάν, ο μόνος τρόπος να ανακτήσεις το παρελθόν, δηλαδή το περιεχόμενο της ζωής σου, είναι η μνημονική ανάκληση και η ανάδειξη των ανεπανάληπτων στιγμών, όπως συμβαίνει εδώ.
Αυτό είναι το πρώτο βιβλίο του Ασιμάν που κυκλοφορεί στη γλώσσα μας. Ελπίζω ότι οι έλληνες αναγνώστες θα το εκτιμήσουν όπως του αξίζει ώστε να εκδοθεί και ένα άλλο σημαντικό έργο του, το μυθιστόρημα Call me by your name –καθώς και ένα βιβλίο με κάποια από τα εξαίρετα δοκίμιά του. Ωστόσο, για αυτό το τελευταίο αμφιβάλλω, αφού ακόμη και ο πρύτανης των αμερικανών δοκιμιογράφων Γουίλιαμ Γκας, 89 ετών σήμερα, παραμένει άγνωστος στη χώρα μας. Η Κατερίνα Σχινά μετέγραψε την Εξοδο από την Αίγυπτο σε ωραία ελληνικά.

Νοσταλγία για μια πόλη με λάμψη και ιστορία
Αρκετά χρόνια μετά την έκδοση της Εξόδου από την Αίγυπτο (το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε στα αγγλικά το 1994), ο Ασιμάν έγραψε πως είναι ζήτημα αν σήμερα έχουν απομείνει τέσσερις εβραίοι στην Αίγυπτο και όλα τα εβραϊκά ονόματα των δρόμων έχουν αλλάξει. Αυτό σημαίνει πως, αφού είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανακτήσει ένας άνθρωπος το παρελθόν του, είναι κατά συνέπεια σχεδόν αδύνατον και μια πόλη να ανακτήσει το δικό της. Ειδικά όσον αφορά την Αλεξάνδρεια, εμείς οι Ελληνες έχουμε –ή τουλάχιστον θα έπρεπε να έχουμε –ακόμη μεγαλύτερη ευαισθησία επ’ αυτού, δεδομένου ότι η πόλη έχει σημειακό χαρακτήρα στον πολιτισμό και στην Ιστορία μας.
Οταν ζει κανείς σε μια πόλη με τη λάμψη και την ιστορία της Αλεξάνδρειας, τη θεωρεί δεδομένη και μόνον όταν τη χάσει ή ετοιμάζεται να την εγκαταλείψει πιάνει τον εαυτό του «να νοσταλγεί μια πόλη που δεν είχε καταλάβει ότι την αγαπούσε», όπως γράφει στη σελ. 475 ο Ασιμάν, για να προσθέσει στην επόμενη εξαίσια παράγραφο: «Ορκίστηκα ότι ακριβώς σε έναν χρόνο από σήμερα, όπου κι αν βρισκόμουν, σε όποια γωνιά της Ευρώπης ή της Αμερικής κι αν είχα ξεβραστεί, θα καθόμουν έξω τη νύχτα και θα έστρεφα το πρόσωπό μου προς την Αίγυπτο, όπως στρέφονται οι μουσουλμάνοι προς τη Μέκκα όταν προσεύχονται».
Η παραπομπή στην προσευχή συνεπάγεται μια ποιητική του χρόνου που κυριαρχεί σε τούτη την αφήγηση –γι’ αυτό και οι αναλογίες με τον Προυστ, τον Τσέχοφ και τον Λόρενς Ντάρελ του Αλεξανδρινού κουαρτέτου. Θα έλεγα και με τους Χαμένους του Μέντελσον, ένα πολύ ωραίο βιβλίο, αναμνήσεων και αυτό –αν και σε άλλο επίπεδο -, μολονότι πιστεύω πως το επίτευγμα του Ασιμάν είναι σημαντικότερο από λογοτεχνική άποψη. Κατ’ επέκταση και με ένα από τα κορυφαία νεοελληνικά μυθιστορήματα, το Στου Χατζηφράγκου του Κοσμά Πολίτη.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ