Στο μυαλό ενός «ψεκασμένου»

Στο τέλος Αυγούστου, ο τραγουδοποιός Λεωνίδας Μπαλάφας δημοσίευσε στη σελίδα του στο Facebook ένα φορτισμένο κατηγορώ κατά των περιοριστικών μέτρων και της μάσκας που, σύμφωνα με τον νεαρό μουσικό, «καταστρέφει το ανοσοποιητικό».

Στην ίδια δημοσίευση, ο κ. Μπαλάφας «αποκαλύπτει» ότι τα «εμβόλια του Μπιλ Γκέιτς» σε συνδυασμό με τις κεραίες 5G που δήθεν τοποθετήθηκαν στην ελληνική επικράτεια κατά τη διάρκεια της πανδημίας, θα έχουν ως αποτέλεσμα να «πέφτει ο κόσμος σαν τα κοτόπουλα». Παρά τους αναπόδεικτους ισχυρισμούς του καλλιτέχνη, χιλιάδες χρήστες του κοινωνικού δικτύου έσπευσαν να κοινοποιήσουν τη δημοσίευση.

Το «μανιφέστο»

Δύο μήνες αργότερα, ένας άλλος τραγουδιστής που έγινε γνωστός από τη συμμετοχή του στο reality «Fame Story», ανέβασε στο Facebook ένα εικοσάλεπτο βίντεο στο οποίο παρουσίαζε «όλα τα στοιχεία της έρευνάς του». Το post του Γρηγόρη Πετράκου απέκτησε viral* χαρακτηριστικά, καθώς μέσα σε λίγες ώρες κοινοποιήθηκε και σχολιάστηκε από χιλιάδες χρήστες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ το βίντεο προβλήθηκε αθροιστικά πάνω από ένα εκατομμύριο φορές.

Η θεμελιώδης διαφορά του από άλλες αναρτήσεις, όπως αυτή του συναδέλφου του, ήταν ότι δεν στεκόταν σε ακραίες θεωρίες συνωμοσίας, αλλά παρουσίαζε – πραγματικά ή έστω αληθοφανή – δεδομένα ακόμη και από επίσημες πηγές, φωτίζοντάς τα όμως ώστε να υπηρετούν το «μανιφέστο» του. Αναφερόταν, για παράδειγμα, στη μεγάλη μείωση των θανάτων από την εποχική γρίπη, η οποία πράγματι καταγράφηκε εφέτος. Αντί όμως να την αποδώσει στα μέτρα που λήφθηκαν για την αντιμετώπιση της πανδημίας, ισχυρίστηκε ότι οι ασθενείς που πέθαναν από γρίπη καταγράφηκαν ως θύματα της νόσου COVID-19.

«Κάτι μας κρύβουν»

Η μεταγενέστερη εισαγγελική παρέμβαση όχι μόνο δεν αποδυνάμωσε τη δημοφιλία των απόψεων αυτών, αλλά φαίνεται ότι λειτούργησε ενισχυτικά. Οχι τόσο για τις ακραίες θεωρίες που κάνουν λόγο για εμβόλια με τσιπάκια και κεραίες κινητής που διαδίδουν τον ιό – αυτές άλλωστε καταρρίπτονται εύκολα -, αλλά για τις φήμες που εξυφαίνονται γύρω από τον άξονα του «κάτι μας κρύβουν».

Ακόμη και μετριοπαθείς συμπολίτες μας οι οποίοι ουδέποτε ασπάστηκαν θεωρίες συνωμοσίας, αναπαράγουν αυτή την περίοδο αστήρικτες φήμες. Οπως για παράδειγμα ότι ζητείται από συγγενείς νεκρών από άλλα αίτια να υπογράψουν ότι η αιτία θανάτου ήταν η νόσος COVID-19. Ουδείς απ’ όσους αναπαράγουν τη φημολογία μοιάζει να αναρωτιέται γιατί ξαφνικά οι γιατροί ζητούν από τους συγγενείς να γνωματεύσουν για την αιτία θανάτου – κάτι που ουδέποτε συνέβαινε και ούτε πρόκειται να συμβεί.

Είναι παρανοϊκοί;

Ορισμένοι θεωρούν ότι οι συνωμοσιολόγοι είναι απλώς γραφικοί ή πάσχουν από ψυχικές διαταραχές. Οπως αποδεικνύεται από τις περισσότερες σχετικές μελέτες διεθνώς, οι ψυχικά νοσούντες δεν αποτελούν την πλειονότητα όσων πιστεύουν ή διακινούν θεωρίες συνωμοσίας. Το στερεότυπο ανατρέπει και πρόσφατη μελέτη του ΑΠΘ που δημοσιεύθηκε στο «Journal of Affective Disorders». Ο Κωνσταντίνος Φουντουλάκης, καθηγητής Ψυχιατρικής του ΑΠΘ και βασικός συγγραφέας της μελέτης, δήλωσε στο «Βήμα» ότι οι περισσότεροι απ’ όσους υιοθετούν αυτές τις απόψεις «διακατέχονται από έναν τεράστιο φόβο για το τι συμβαίνει γύρω τους, τον οποίο δεν μπορούν να ελέγξουν, χωρίς αυτό απαραίτητα να σημαίνει ότι εμφανίζουν κλινική ψυχοπαθολογία».

Η αδυναμία των ανθρώπων αυτών να ερμηνεύσουν τον χαοτικό κόσμο επιτείνει την ανασφάλειά τους, με αποτέλεσμα να είναι πιο ευεπίφοροι στην υιοθέτηση απλοϊκών αλλά ξεκάθαρων ερμηνειών, όπως π.χ. ότι η Λέσχη Μπίλντερμπεργκ κινεί τα παγκόσμια νήματα. «Ψυχολογικά προτιμούν την εξήγηση ότι η πανδημία είναι προκλητή και σχεδιασμένη από αόρατα κέντρα, παρά να πιστέψουν την προφανή, αλλά χαοτική ερμηνεία ότι ο ιός δημιουργήθηκε τυχαία στη φύση» λέει ο κ. Φουντουλάκης.

Ευαλωτότητα

«Ο φόβος αντιμετώπισης της πανδημίας, το άγχος για την ίδια την ασθένεια και τις οικονομικές της προεκτάσεις δημιουργούν ευαλωτότητα απέναντι σε θεωρίες συνωμοσίας» σημειώνει η καθηγήτρια στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου Βασιλική Γεωργιάδου. «Παρότι οι αρνητές της πανδημίας εμφανίζονται ως «ατρόμητοι» απέναντι στον κορωνοϊό, πολλοί από αυτούς είναι φοβισμένοι και ευάλωτοι και είναι μάλλον εκείνοι που απωθούν την ύπαρξη της πανδημίας» δηλώνει στο «Βήμα». Αν έπρεπε να απλουστεύσουμε τα ευρήματα της μελέτης, θα λέγαμε ότι οι θεωρίες συνωμοσίας θα μπορούσαν να λειτουργούν ως ένα είδος μηχανισμού άμυνας κατά της κατάθλιψης και του στρες.

Ενας στους τρεις υιοθετεί

Διόλου τυχαία, περίπου οι μισοί συμμετέχοντες στην έρευνα του ΑΠΘ θεωρούν ότι οι κυβερνήσεις αλλοιώνουν (προς τα πάνω) τα ποσοστά θνησιμότητας από την COVID-19 προκειμένου να φοβίσουν τον πληθυσμό, ενώ περίπου το 25% δηλώνει βέβαιο γι’ αυτό. Το 30% των Ελλήνων που συμμετείχαν στην έρευνα υιοθετεί κάποια θεωρία συνωμοσίας, ενώ αντίστοιχο ποσοστό τις απορρίπτει χωρίς συζήτηση. Υπάρχει όμως κι ένα σημαντικό ποσοστό που στέκεται στη μέση και τις «συζητεί». «Οσο πιο παράδοξη είναι μια θεωρία τόσο λιγότερους ακόλουθους έχει» σημειώνει ο καθηγητής Φουντουλάκης.

Η θεωρία για παράδειγμα ότι το δίκτυο 5G συνδέεται με τη διάδοση του ιού ή ότι η πανδημία αποτελεί θεϊκή τιμωρία, υιοθετείται από μονοψήφιο ποσοστό συμπολιτών μας (5% και 3% αντίστοιχα). Αν όμως εξετάσουμε τη στάση τους απέναντι σε θεωρίες που συνδέουν την πανδημία με σκοτεινά συμφέροντα και ελίτ (Εβραίους, μασόνους κ.λπ.) η τάση είναι σχεδόν πλειοψηφική.

Η πανδημία και το 5G

Στις τάξεις όμως όσων εκφράζουν την πεποίθηση ότι το εμβόλιο ήταν έτοιμο πριν από το ξέσπασμα της πανδημίας ή ότι η πανδημία σχετίζεται με το 5G, είναι πολύ πιθανότερο να συγκαταλέγονται άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη. Σημειωτέον ότι το 5% των συμμετεχόντων στη μελέτη δηλώνει βέβαιο ότι ο νέος κορωνοϊός διαδίδεται μέσω του δικτύου κινητής, ενώ το 15% «το συζητεί». Οπως αναφέρουν οι ερευνητές, είναι ενδιαφέρον ότι οι πεποιθήσεις που αφορούν ειδικά την εργαστηριακή προέλευση του ιού και την πλαστή θνησιμότητά του θεωρείται ότι επηρέασαν σημαντικά την τήρηση μέτρων προφύλαξης.

Εξίσου ανησυχητικά ήταν τα ευρήματα μιας άλλη μελέτης του ΑΠΘ, η οποία εστίασε στο ψυχικό αποτύπωμα του lockdown σε φοιτητές. Τουλάχιστον οι μισοί συμμετέχοντες αποδέχονται κάποια συνωμοσία – εκτός των ακραίων όπως της σχέσης του ιού με το 5G. Ούτε από αυτή την έρευνα πάντως προέκυψε ευθεία συσχέτιση μεταξύ κλινικής ψυχοπαθολογίας με τις συνωμοσιολογικές πεποιθήσεις.

Η γρίπη του 1918, η διάδοση της γρίπης μέσω της ασπιρίνης και τα ίχνη των αεροπλάνων

Η συνωμοσιολογία δεν είναι όψιμο φαινόμενο, ούτε μόνο εγχώριο. Σύμφωνα με έρευνα της διαΝΕΟσις το 2018, το 28% των Ελλήνων υιοθετεί τη διεθνώς γνωστή θεωρία ότι τα ίχνη που αφήνουν τα αεροπλάνα είναι αέρια ψεκασμού, τα οποία όπως λένε έχουν στόχο να «μας χαζέψουν». Εξ ου και ο σκωπτικός χαρακτηρισμός «ψεκασμένοι» που χρησιμοποιείται ευρέως – ακόμη και από τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη, σε μία πρόδηλη προσπάθεια να αποδυναμώσει τη ρητορική των συνωμοσιολόγων και να ανακόψει την πρόσβασή τους στη δημόσια σφαίρα.

Οι κουρασμένοι

Το πρόβλημα φαίνεται όμως ότι δεν είναι οι «ψεκασμένοι», αλλά οι κουρασμένοι. Οι συμπολίτες μας δηλαδή που κουράστηκαν, όπως όλοι, από τους περιορισμούς και το αναπόδραστο άγχος που προκαλεί η πανδημία, και προκειμένου να το αντιμετωπίσουν καταφεύγουν σε απλοϊκές ερμηνείες. Το ακόμη πιο ανησυχητικό είναι ότι οι ερμηνείες αυτές δεν μένουν πια στις κλειστές ομάδες του Facebook, εκεί όπου οι πολέμιοι των μασκών συναντούν τους αντιεμβολιαστές και τους κεραιομάχους, αλλά διαχέονται ευρέως στην κοινωνία.

«Οι θεωρίες συνωμοσίας ευδοκιμούν διαχρονικά μεταξύ ανθρώπων που αισθάνονται αδύναμοι, εκείνων που αισθάνονται ότι χάνουν τον έλεγχο, και επίσης μεταξύ όσων είναι πραγματικά ανεπαρκείς στην αντιμετώπιση της αβεβαιότητας» λέει ο Μάικλ Μπούτερ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Tübingen και εξειδικευμένος στις θεωρίες συνωμοσίας.

Απώλεια ελέγχου

«Και φυσικά μια πανδημία συνιστά μια εποχή βαθιάς αβεβαιότητας και σημαντικής απώλειας ελέγχου» συμπληρώνει ο καθηγητής Μπούτερ. Στην πανδημία της γρίπης του 1918, για παράδειγμα, οργανώνονταν πορείες κατά των περιοριστικών μέτρων. Συχνότατες ήταν και οι διαμαρτυρίες κατά της χρήσης μάσκας, με το επιχείρημα ότι όχι μόνο δεν προστατεύει, αλλά ότι ευνοεί την επιμόλυνση.

Εξάλλου, δεν ήταν λίγοι όσοι ισχυρίζονταν ότι ο ιός είναι βιολογικό όπλο των Γερμανών ή ότι η γερμανική φαρμακευτική Bayer διαδίδει τη γρίπη μέσω της ασπιρίνης. Δεν έλειπαν βέβαια και οι αρνητές του ιού, όσοι δηλαδή ισχυρίζονταν ότι η πανδημία της γρίπης είναι μια επινόηση όσων θέλουν να ελέγξουν τον πληθυσμό. Σας θυμίζει κάτι;

Οι πιο ευάλωτοι είναι οι ανενημέρωτοι πολίτες

Νέα έρευνα του Ινστιτούτου Reuters του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης εστίασε στους πολίτες που είναι ευάλωτοι στην παραπληροφόρηση σχετικά με την πανδημία. Οπως κατέγραψαν οι ερευνητές, είναι αισθητά αυξημένο το ποσοστό όσων δεν ενημερώνονται συχνά για την εξέλιξη της πανδημίας και ταυτόχρονα δεν εμπιστεύονται τα ΜΜΕ για την ενημέρωσή τους για τον ιό: Στη Μ. Βρετανία από το 6% στο ξεκίνημα της πανδημίας, έφτασε στο 15% τον Αύγουστο. «Αυτή η μειοψηφία είναι πιο πιθανό να μην είναι σωστά ενημερωμένη για τα μέτρα που πρέπει να πάρουμε για τον ιό ή και να πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας» λέει στο «Βήμα» ο Αντώνης Καλογερόπουλος, επίκουρος καθηγητής Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ και ερευνητικός συνεργάτης στο Ινστιτούτο Reuters.

Εξάρτηση από «εναλλακτικά μέσα»

Παρότι δεν υπάρχουν δεδομένα για την Ελλάδα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ο κ. Καλογερόπουλος μας αναφέρει ότι από προηγούμενες έρευνες του Ινστιτούτου προκύπτει ότι οι έλληνες χρήστες του Διαδικτύου συχνά αποφεύγουν τις ειδήσεις από τα παραδοσιακά μέσα, με αποτέλεσμα να εξαρτώνται όλο και περισσότερο από «εναλλακτικά μέσα» και μέσα κοινωνικής δικτύωσης για την ενημέρωσή τους. «Οι Ελληνες έχουν χαμηλή εμπιστοσύνη στα μέσα ενημέρωσης σε σύγκριση με τους πολίτες άλλων ευρωπαϊκών χωρών» σημειώνει ο κ. Καλογερόπουλος.

Η καθηγήτρια Βασιλική Γεωργιάδου πάντως επισημαίνει και τη θετική πτυχή του ζητήματος: «Μέσω του Διαδικτύου δεν αυξάνεται μόνο η ορατότητα των απόψεων των αρνητών, αλλά και ο έλεγχος και η κατάρριψη των συνωμοσιολογικών ιδεών, ενώ για πρώτη φορά έχει δοθεί τόσο πολύς χώρος και χρόνος από τα ΜΜΕ σε έγκυρους ειδικούς και επιστήμονες».

Μέτρα από το Facebook

Το Facebook και το Instagram θα αρχίσουν σύντομα να αφαιρούν από τις πλατφόρμες τους τις αναρτήσεις που περιλαμβάνουν ψευδείς ισχυρισμούς σχετικά με την ασφάλεια, την αποτελεσματικότητα, τα συστατικά ή τις παρενέργειες των εμβολίων κατά της COVID-19.

Η ιδεολογική τοποθέτηση των συνωμοσιολόγων

«Το ιδεολογικό φάσμα των συνωμοσιολόγων είναι σχετικά πολύχρωμο» λέει στο «Βήμα» η καθηγήτρια Βασιλική Γεωργιάδου. «Σαφώς υπερτερούν εκείνοι με ακραίες δεξιές ιδεολογικές τοποθετήσεις» σημειώνει η κυρία Γεωργιάδου ανατρέχοντας σε σχετική έρευνα της Prorata στην πρώτη φάση της επιδημίας, από την οποία προκύπτει ότι το ήμισυ των ερωτηθέντων θεωρούσε, με απόλυτη ή σχετική βεβαιότητα, ότι ο κορωνοϊός «κατασκευάστηκε σε εργαστήρια». Την άποψη αυτή υιοθετούσε περίπου το ένα τρίτο των ερωτηθέντων με αριστερή και κεντρώα τοποθέτηση, αλλά τα δύο τρία εκείνων με ακραία δεξιά τοποθέτηση.

«Οι συνωμοσιολόγοι δεν περίμεναν την πανδημία για να εξυφάνουν το νεφέλωμα των επικίνδυνων ιδεών τους, όμως η πανδημία αποτέλεσε έναν καταλύτη για την περαιτέρω εξάπλωση και δικτύωσή τους» μας λέει η κυρία Γεωργιάδου, επισημαίνοντας τον κίνδυνο να διευρυνθεί το ακροατήριο των πολιτικών σχηματισμών που διακινούν θεωρίες συνωμοσίας. Η κυρία Γεωργιάδου, συγγραφέας του βιβλίου «Η Ακρα Δεξιά στην Ελλάδα», επισημαίνει τους κινδύνους που σχετίζονται με την ενίσχυση της κριτικής για τη φιλελεύθερη δημοκρατία και τον διάχυτο αντι-ελιτισμό. «Δεν είναι βέβαια όλα εύκολα για τους συνωμοσιολόγους. Η COVID-19 είναι υπαρκτή και η επιστήμη είναι η μόνη ασπίδα μας, κάτι που συνειδητά ή ασυνείδητα αντιλαμβάνονται σχεδόν όλοι» τονίζει η κυρία Γεωργιάδου.

Aρνητές εκτός ΜΕΘ;

Ορισμένοι θεωρούν ότι οι αρνητές του ιού και όσοι διαδίδουν επικίνδυνες θεωρίες συνωμοσίας, υποκινώντας σε μη τήρηση των μέτρων, θα πρέπει να αποκλείονται από το δημόσιο σύστημα περίθαλψης και να μη δικαιούνται θέση σε ΜΕΘ. «Θεωρώ ότι σε μια δημοκρατία δεν τίθεται ζήτημα διαφορετικής αντιμετώπισης των αρνητών του κορωνοϊού» δηλώνει ο κ. Κωνσταντίνος Φουντουλάκης, καθηγητής Ψυχιατρικής του ΑΠΘ. «Δεν μπορούμε να ακολουθούμε τιμωρητικές ή εκδικητικές πρακτικές».