«Να συμφιλιωθούμεμε τη σιωπή»

Οι μαθητές παρακολουθούν τον καθηγητή Φιλοσοφίας Θεοφάνη Τάση γιατί μιλάει για τον «εικονικό άνθρωπο». Αναζητεί την επιρροή των κοινωνικών δικτύων, την εξέλιξη της κοινωνίας, τις νέες σχέσεις που αναπτύσσονται στο εσωτερικό του. Η έρευνά του αφορά τη σχέση πολιτικής, ηθικής και ψηφιακής τεχνολογίας με επίκεντρο τις έννοιες «εικόνα, θνητότητα και τέχνη του βίου». Ας δούμε τι μας είπε ο ίδιος.

Θεωρείτε πως η αυτοματοποίηση λόγω της τεχνολογίας θα οδηγήσει σε μια ουτοπική κοινωνία από την οποία θα απουσιάζουν μεν ο μόχθος και οι δυσκολίες της καθημερινότητας, θα είναι δε μια κατευθυνόμενη και άψυχη κοινωνία;

«Προσπαθώ να στέκομαι κριτικά τόσο ως προς τις μεσσιανικές υποσχέσεις των τεχνολατρών όσο επίσης ως προς τις καταστροφικές προφητείες των τεχνοφοβικών για μια επικείμενη δυστοπία. Επιμένω να πιστεύω, ο χρόνος θα δείξει αν αυτό συνιστά ψευδαίσθηση, στην αυτονομία σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο. Με άλλα λόγια, πιστεύω στην ικανότητα των ανθρώπων να νοηματοδοτούν προσωπικά και συλλογικά τη ζωή σε βίο αναλαμβάνοντας την ευθύνη της ελευθερίας τους με συμπόνοια. Αν δεν αυταπατώμαι λοιπόν, η τεχνική εξέλιξη ούτε σε μια νηπενθή κοινωνία σχόλης δίχως οδύνη θα οδηγήσει ούτε σε μια αλγοριθμοκρατία όπου ο άνθρωπος βαθμιαία θα απολέσει την ανθρωπινότητά του. Βραχυπρόθεσμα νομίζω ότι θα οξύνει τις κοινωνικές ανισότητες παρά θα τις αμβλύνει, αυξάνοντας έτσι τον μόχθο του βιοπορισμού των περισσότερων ανθρώπων. Οπως έλεγε ο William Gibson, το μέλλον είναι ήδη εδώ, αλλά δεν κατανέμεται ομοιόμορφα».

Πιστεύετε ότι η σταδιακή μετατροπή του κόσμου μας σε ψηφιακό οδηγεί αναπόφευκτα σε κατακερματισμό της ανθρωπινότητας ή δίνει το έναυσμα για τη δημιουργία ενός νέου μοτίβου ηθικής-κοινωνικής ταυτότητας και αυτογνωσίας;

«Κατά τη γνώμη μου, αμφότερα εκτυλίσσονται παράλληλα. Από τη μια η εκχώρηση ολοένα περισσότερων δραστηριοτήτων σε αλγορίθμους σε συνδυασμό με την εξεικόνιση του εαυτού και των σχέσεων δημιουργούν έναν νέο ανθρωπότυπο, το εικονιστικό υποκείμενο, το οποίο, αν ενδώσει στον πειρασμό της ανθρώπινης αναβάθμισης, θα διακινδυνεύσει την ανθρωπινότητά του. Από την άλλη, η δυνατότητα της ψηφιακής αυτογνωσίας με τη χρήση εφαρμογών αυτοανίχνευσης (self-tracking), ιδίως στην υγεία, και νέων μορφών επιμέλειας εαυτού σε συνδυασμό με τη δυνατότητα διεύρυνσης και εμβάθυνσης της δημοκρατίας με τη χρήση ψηφιακών τεχνολογιών, οι οποίες επιτρέπουν την άμεση συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων, στην κλήρωση και ανάκληση των αντιπροσώπων, μπορούν ν’ αποτελέσουν την απαρχή ενός αδίοπτου πλην όμως ελπιδοφόρου μέλλοντος».

Πιστεύετε ότι η σημερινή ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης, η ψηφιοποίηση που εξαιτίας της COVID-19 έγινε ακόμη πιο αναγκαία, μπορεί να επιτρέψει να μιλάμε για ένα σύγχρονο «πλατωνικό σπήλαιο»;

«Ο φιλόσοφος Nick Bostrom στη θεωρία της προσομοίωσης επαναδιατύπωσε με ριζικό τρόπο την υπόθεση του πλατωνικού σπηλαίου. Σύμφωνα με αυτή, το σύμπαν, δηλαδή η φυσική, συνεπώς και η κοινωνική πραγματικότητα, συνιστά μια προσομοίωση που εκτελείται ως πρόγραμμα σ’ έναν πανίσχυρο ηλεκτρονικό υπολογιστή. Για τον Bostrom δεν υφίσταται δυνατότητα εξόδου από την προσομοίωση. Μπορούμε επίσης να σκεφτούμε το Διαδίκτυο στην εικονιστική κοινωνία ως ένα ψηφιακό πλατωνικό σπήλαιο. Οπως οι φυλακισμένοι στο παραδοσιακό πλατωνικό σπήλαιο, βλέπουμε τους ίσκιους της πραγματικότητας, δηλαδή ψηφιακές εικόνες. Μόνο που εμείς επιπλέον αλληλοεπιδρούμε με αυτές και μεταξύ μας όντας ψηφιακές εικόνες οι ίδιοι. Συγκριτικά με τους πλατωνικούς φυλακισμένους, εμείς κατοικούμε συγχρόνως εντός και εκτός του ψηφιακού σπηλαίου, με πολλούς να το προτιμούν από την ενσώματη ύπαρξη. Για τον Πλάτωνα οι σκιές της πραγματικότητας έχουν οντολογικά μικρότερη αξία από την πραγματικότητα. Αντιθέτως για εμάς οι ψηφιακές εικόνες συνιστούν τη διεύρυνση της πραγματικότητας και του εαυτού».

Σε μια, όπως την ονομάσατε, κοινωνία εικονιστική με κυρίαρχη την πληθωριστική ελευθερία επιλογών πιστεύετε ότι ο σημερινός νέος μπορεί να αξιοποιήσει τον παραδοσιακό φιλοσοφικό στοχασμό ως όπλο του ή κινδυνεύει να αφεθεί σε μια μη αναστρέψιμη απώλεια της ελευθερίας του;

«Αν κανείς αναρωτιέται «πώς να βιώσω τη ζωή μου;», αν αμφιβάλλει για τις επιλογές του επανεξετάζοντάς τες ή αμφιβάλλει, συνολικά, για τον εαυτό αναστοχαζόμενος. Αν ανησυχεί για τη δικαιοσύνη συμπάσχοντας με όσους είναι περισσότερο αδύνατοι αναζητώντας τρόπους ν’ ανακουφίσει την οδύνη τους. Αν νοιάζεται για την οικολογική ισορροπία του πλανήτη και το μέλλον της ανθρωπότητας αμφισβητώντας την κυρίαρχη σκέψη, τότε, υπό μια έννοια, ήδη φιλοσοφεί. Αν αποφασίσει να φιλοσοφήσει με έναν συστηματικότερο τρόπο, όχι μόνο μελετώντας και συγγράφοντας φιλοσοφικά κείμενα ή συμφιλοσοφώντας με φίλους ή αγνώστους, αλλά επίσης επιμελούμενος εαυτόν, τότε όχι μόνο θα υπερασπίζεται κατ’ αυτόν τον τρόπο την ελευθερία του, αλλά επιπλέον θα την καθιστά άξια υπεράσπισης».

Εχετε αναφέρει ότι επιμελούμαστε όχι τον ενσώματο εαυτό μας, αλλά την ψηφιακή εικόνα μας και κατά συνέπεια αδυνατούμε ν’ ακούσουμε την εσωτερική μας φωνή. Τι θα συμβουλεύατε έναν σημερινό μαθητή ή νέο άτομο ώστε να μη χάσει την εσωτερική του φωνή;

«Ο,τι συμβουλεύω, δυστυχώς με λιγότερη επιτυχία απ’ όση επιθυμώ, τον εαυτό μου. Να προσπαθεί να μένει μόνος δίχως να δυσφορεί, να φοβάται ή να πλήττει. Να συμφιλιώνεται με τη σιωπή ώστε απερίσπαστος από το ψηφιακό νέφος ν’ αναπολεί ή να ονειροπολεί, να μετανιώνει ή να ευγνωμονεί. Οσο σημαντικοί είναι η οικογένεια, οι φίλοι και οι εραστές, εξίσου σημαντική είναι εκείνη η μοναξιά όταν επιτρέπει να συναντηθούμε με τον εαυτό με περιέργεια και αγάπη δίχως παραλυτική ανασφάλεια. Ο Σωκράτης άκουγε τον δαίμονά του βιώνοντας τη ζωή σύμφωνα με τις υποδείξεις του. Ωστόσο, για ν’ ακολουθήσει κανείς τη συνείδησή του, οφείλει πρώτα να μάθει να την ακούει και γι’ αυτό είναι αναγκαίο κατά διαστήματα ν’ αποσυνδέεται από το Διαδίκτυο προστατεύοντας εαυτόν από τον ψηφιακό υετό».

Ο δρόμος για την επαναδιεκδίκηση του ενσώματου εαυτού

Στο πλαίσιο του ψηφιακού ανθρωπισμού έχετε αναφερθεί στο παρελθόν για την ανάγκη επαναδιεκδίκησης του ενσώματου εαυτού μας. Ποια στάση θεωρείτε ότι πρέπει να έχει ο σύγχρονος άνθρωπος, ιδίως ο νέος, απέναντι στις ψηφιακές τεχνολογίες για να πετύχει αυτόν τον σκοπό;
«Η τακτική αποσύνδεση από το Διαδίκτυο συνιστά πρακτική μιας επιμέλειας εαυτού η οποία συμπεριλαμβάνει την ψηφιακή εικόνα εαυτού. Ενώ στην αρχαιότητα η επιμέλεια εαυτού αναφερόταν στον ενσώματο εαυτό περικλείοντας σωματικές, διανοητικές και ψυχικές ασκήσεις, στην εικονιστική κοινωνία αναφέρεται επιπλέον στην ψηφιακή εικόνα εαυτού προσαρμόζοντας τις παραπάνω ασκήσεις, αλλά επίσης εισάγοντας νέες. Πέρα από την περιοδική αποσύνδεση ή τον έλεγχο της διάρκειας σύνδεσης ή χρήσης εφαρμογών εξίσου επωφελής είναι η διερώτηση της ψηφιακής εικόνας εαυτού. Για ποιον λόγο αναρτά κανείς κάτι στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης; Τι προσδοκά και πώς θέλει να τον βλέπουν οι άλλοι; Μήπως η ψηφιακή εικόνα εαυτού τείνει ν’ αυτονομηθεί; Οι παραπάνω πρακτικές είναι ενδεικτικές μιας φιλοσοφικής επιμέλειας εαυτού ενός εικονιστικού υποκειμένου που αναζητά μια στάση έναντι των ψηφιακών τεχνολογιών με την τριπλή σημασία του όρου. Στάση ως προσωρινή παύση ή ακριβέστερα εγχείρημα επιβράδυνσης της ροής του εικονιστικού χρόνου. Στάση ως ριζική διερώτηση της υβριδικής, δηλαδή αναλογικής/ψηφιακής κοινωνικής πραγματικότητας με βλέψη την αυτονομία. Τέλος, στάση ως προσωπική συμπεριφορά προς την ψηφιακή εικόνα εαυτού και την παρεμβολή των αλγορίθμων στις επιλογές με στόχο την αναστοχαστική νοηματοδότηση του βίου».