Η στρατηγική της εκδίκησης

Ο κοινός τόπος λέει πως δύσκολα διαβάζεται σήμερα ένα μυθιστόρημα που ξεπερνά τις 2.000 σελίδες. Αν πρόκειται όμως για ένα έργο σαν τον Κόμη Μοντεχρίστο του Αλέξανδρου Δουμά όχι μόνο διαβάζεται, αλλά θα ήθελε κανείς να ήταν μεγαλύτερο. Υπερβολή; Δεν θα το έλεγα. Ο Κόμης Μοντεχρίστος είναι το απόλυτο μυθιστόρημα περιπέτειας – και δεν είναι μόνον αυτό. Εχουν περάσει 170 χρόνια από την πρώτη του έκδοση, ο κόσμος άλλαξε από τότε πολλές φορές, κι όμως διαβάζοντας τον Δουμά δεν έχεις την αίσθηση ότι μεταβαίνεις σε μια εποχή που σου είναι ξένη. Αυτός ο απίστευτος αφηγητής είχε την ικανότητα να οικειοποιείται τα πάντα και να κάνει τον αναγνώστη του να νιώθει κι εκείνος οικείος, να ζει την εποχή σαν να είναι παρούσα και να μην έχει ούτε στιγμή την αίσθηση ότι οι χαρακτήρες του συγγραφέα έρχονται από αλλού και πηγαίνουν αλλού.

Η «πραγματική ιστορία»

Το μυθιστόρημα βασίζεται σε μια πραγματική ιστορία που την κατέγραψε ένας αρχειοφύλακας της γαλλικής αστυνομίας ονόματι Ζακ Ποσέτ και εκδόθηκε μετά τον θάνατό του, το 1838: Ηταν η ιστορία του άτυχου υποδηματοποιού Πιερ Πικό που είχε αρραβωνιαστεί μια πλούσια γυναίκα προκαλώντας τον φθόνο τριών «φίλων» του, οι οποίοι δεν άντεχαν στην ιδέα ότι ένας φτωχός τσαγκάρης θα πλούτιζε από το τίποτε. Τον συκοφάντησαν λοιπόν για κατασκοπεία υπέρ των Αγγλων και ο Πικό καταδικάστηκε σε επτάχρονη φυλάκιση. Στη φυλακή κάποιος συγκρατούμενός του του αποκάλυψε το μυστικό ενός θησαυρού που βρισκόταν κρυμμένος στο Μιλάνο. Οταν αποφυλακίστηκε ο Πικό, πήγε στο Μιλάνο, βρήκε τον θησαυρό κι επέστρεψε στο Παρίσι. Επί δέκα χρόνια σχεδίαζε την εκδίκησή του. Εμαθε πρώτα τα ονόματα των συκοφαντών και στη συνέχεια τους δολοφόνησε και τους τρεις.

Πάνω σε αυτή την ιστορία έστησε ο Δουμάς το συναρπαστικό του μυθιστόρημα. Τον κεντρικό του χαρακτήρα Εντμόντ Νταντές τον καταδίδουν και αυτόν τρεις φίλοι του και περνάει δεκατέσσερα χρόνια στη φυλακή. Εκεί συνδέεται φιλικά με τον συγκρατούμενό του Φαρία, έναν γηραιό ιταλό αβά που τον εκπαιδεύει στη φιλοσοφία και στην ιστορία και τον μαθαίνει πώς να συμπεριφέρεται στα σαλόνια. Ακόμη, του αποκαλύπτει το μυστικό κάποιου θησαυρού κρυμμένου στο νησί Μόντε Κρίστο.

Πικρή εκδίκηση

Οι δυο τους σχεδιάζουν να δραπετεύσουν, αλλά ο αβάς πεθαίνει και ο Νταντές θα δραπετεύσει μ’ έναν τρόπο που μόνο η εκπληκτική φαντασία του Δουμά θα μπορούσε να συλλάβει (από τη θάλασσα, όπου τον περισυλλέγουν κάποιοι λαθρέμποροι). Θα περάσει μερικούς μήνες μαζί τους και έπειτα θα πάει στο Μόντε Κρίστο, θα βρει τον θησαυρό, οι αρχές της Τοσκάνης θα του απονείμουν τον τίτλο του κόμη, και έτσι όχι ως Νταντές αλλά ως κόμης Μοντεχρίστος θα επιστρέψει στη Μασσαλία για να πάρει την εκδίκησή του.

Οι τρεις συκοφάντες του, περίοπτα τώρα μέλη της κοινωνίας, ύστερα από τόσα χρόνια δεν τον αναγνωρίζουν: ο ένας από αυτούς είναι πλέον παντρεμένος με τη γυναίκα που αγαπούσε ο Νταντές και έχει μάλιστα μαζί της κι ένα παιδί, ο δεύτερος είναι μεγαλοτραπεζίτης και ο τρίτος έχει ανέλθει στα ανώτατα κοινωνικά αξιώματα. Ομως το μεγάλο γεγονός για την πόλη είναι ο γοητευτικός, μυστηριώδης και πάμπλουτος κόμης Μοντεχρίστος, που θα τους εκδικηθεί και τους τρεις. Θα οδηγήσει τον έναν στην αυτοκτονία, τον άλλον στη χρεοκοπία και τον τρίτο στην τρέλα, αποκαλύπτοντας στον καθένα τους λίγο πριν από το τέλος το όνομά του.

Αλλά η εκδίκηση είναι πικρή. Ο Νταντές δεν θα πάρει πίσω τη ζωή που του αφαίρεσαν οι συκοφάντες του. Οπως εμφανίστηκε στην πόλη ξαφνικά, έτσι το ίδιο ξαφνικά θα φύγει. Η «παρακαταθήκη» του είναι δύο λέξεις με τις οποίες κλείνει το Δουμάς το μυθιστόρημά του: «Καρτερείτε και ελπίζετε!».

Η υπόθεση ενός μυθιστορήματος αυτού του μεγέθους είναι αδύνατον να συνοψιστεί – ούτε άλλωστε και είναι σωστό. Ο Κόμης Μοντεχρίστος όμως δεν είναι μόνο ένα μυθιστόρημα με καταιγιστική δράση αλλά και ένα ψυχολογικό δράμα με πολιτικές προεκτάσεις. (Ο αβάς Φαρία, για παράδειγμα, είναι, κατά μια έννοια, ένας πολιτικός κρατούμενος της εποχής.) Οι τρεις συκοφάντες του Νταντές αποκτούν αξιώματα με άτιμα μέσα. Σε αυτές τις περιπτώσεις η εξουσία στο τέλος στρέφεται εναντίον όσων την έχουν υφαρπάξει, όταν μια άλλη, υπέρτερη εξουσία την ακυρώνει χρησιμοποιώντας τη στρατηγική της εκδίκησης.

Υποδειγματική έκδοση

Ο Κόμης Μοντεχρίστος διασκευάστηκε πολλές φορές για παιδιά και εκδόθηκε σε συντομευμένη μορφή (συχνά με αλλαγμένο το τέλος ώστε να μοιάζει αισιόδοξο), διασκευάστηκε για το θέατρο και μεταφέρθηκε σαράντα πέντε φορές στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση. (Οπως φαίνεται, θα ακολουθήσουν κι άλλες.)

Η έκδοση συνοδεύεται από εκατοντάδες σημειώσεις του Ωρίωνα Αρκομάνη που μας έδωσε το μυθιστόρημα στην πλήρη του εκδοχή. Τόσο από το ίδιο το έργο όσο κι από τις εξαιρετικά διαφωτιστικές σημειώσεις του μεταφραστή αναδύεται και μια ολόκληρη εποχή, δηλαδή ο ευρωπαϊκός 19ος αιώνας. Μια τέτοια δουλειά απαιτεί αφοσίωση, πάθος και μοναστηρίσια υπομονή. Αξίζει κάθε έπαινος στον μεταφραστή, όπως και στις εκδόσεις Gutenberg που ενέταξαν το μυθιστόρημα στη σημαντική τους σειρά «Orbis Literae». Είναι έργο που διαβάζεται απνευστί και κατατάσσει τον Δουμά στους κορυφαίους ευρωπαίους μυθιστοριογράφους του 19ου αιώνα. Αξίζει να το έχει κανείς στη βιβλιοθήκη του, να το θυμάται και να ανατρέχει πού και πού στις αμέτρητες ιστορίες οι οποίες διαπλέκονται στον κεντρικό μύθο που ξεδιπλώνει αυτός ο απαράμιλλος αφηγητής.

Πρώτη εμφάνιση

Η πρώτη ελληνική μετάφραση του «Κόμη Μοντεχρίστου», του Ι. Πατρόκλου, χρονολογείται το 1845-1846 και εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τα τυπογραφεία Ε. Καγιόλ και Γκίνη-Μέξα σχεδόν ταυτόχρονα με τη γαλλική δημοσίευση του μυθιστορήματος σε συνέχειες στην παρισινή «Journal des Debats».