Η Λιλιάνα Αβρούσιν συζητεί με τη σχολική ψυχολόγο Αθηνά Ντούρου για τον ρόλο των ψυχολόγων στο σχολικό περιβάλλον.
Παρεμβαίνει ο σχολικός ψυχολόγος σε περιπτώσεις βανδαλισμών; Τον συμβουλεύεται ένα σχολείο προτού δώσει πενθήμερη αποβολή; Ζητήσαμε από την Αθηνά Ντούρου, σχολική ψυχολόγο διορισμένη στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση επί σειρά ετών, να περιγράψει τη λειτουργία ενός εκπαιδευτικού πολυεργαλείου. Aναγκαίου μεν, τοποθετημένου όμως σε μια σχολική κοινότητα που ίσως να μη διαθέτει τις οδηγίες χρήσης του.
Οι σχολικοί ψυχολόγοι ακολουθούν μια κοινή γραμμή;
«Οχι, δεν είναι απολύτως καθορισμένος ο ρόλος μας. Εγώ ως ψυχολόγος με άδεια ασκήσεως επαγγέλματος από το ΕΚΠΑ, με μεταπτυχιακό στην Παιδοψυχιατρική, μπορεί να διαθέτω τις τυπικές γνώσεις, αλλά σωτήριο εργαλείο ήταν στην περίπτωσή μου η τετραετής εκπαίδευση ψυχοθεραπείας που είχα λάβει, διότι τον ψυχολόγο τον ορίζουν η εκπαίδευση και η κατεύθυνσή του, αν είναι συστημική, συμπεριφορική κ.λπ.
Ενας ψυχολόγος στα σχολεία μπορεί να βοηθά έχοντας διαγνωστικό χαρακτήρα, να βλέπει παιδιά δηλαδή για να αξιολογεί το νοητικό τους υπόβαθρο, και ένας άλλος να επιλέγει να τα παρακολουθήσει ψυχοθεραπευτικά. Τα τελευταία χρόνια θα έλεγα ότι γίνεται πιο σαφές το αντικείμενό μας μέσω της πίεσης που ασκήθηκε από το Σωματείο Ψυχολόγων και της εντατικοποίησης του ρόλου των προσώπων αναφοράς, των συμβούλων ψυχολόγων που λειτουργούν ως επόπτες μας, γιατί έχουμε ανάγκη από κατεύθυνση».
Το πλαίσιο ποιο είναι;
«Το ΦΕΚ λέει πολύ γενικά πράγματα, που δεν δίνουν απόλυτα τις κατευθύνσεις του ρόλου σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα. Για παράδειγμα, η οδηγία “διευκολύνουμε και ενισχύουμε τη σχολική μονάδα” μπορεί να σημαίνει ότι μας ζητείται να γράψουμε σχέδια δράσης. Πριν από αυτό, όμως, πώς “δουλεύουμε” τις κρίσεις που προκύπτουν; Πώς, αν γίνουν βανδαλισμοί στο σχολείο, εγώ θα παρέμβω; Τίποτα από αυτά δεν περιγράφεται».
Οι διευθυντές των σχολείων πώς σας υποδέχονται;
«Συναντούσα διευθυντές, ήδη από την πρώτη χρονιά που εργάστηκα τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι οποίοι ρωτούσαν – και ρωτούν δηλαδή ακόμα – “τι θα κάνετε εσείς εδώ;”, “τι κάνετε εδώ, πώς δουλεύετε;”. Δεν είχε κοινοποιηθεί κάτι από το υπουργείο Παιδείας, να γίνει ας πούμε ψυχοεκπαίδευση των εκπαιδευτικών, για το πώς μπαίνει ο σχολικός ψυχολόγος σε ένα σχολείο, πώς αφομοιώνεται, ποιον ενδυναμώνει, τι σχέση χτίζει. Πολλώ δε μάλλον όταν τα τελευταία χρόνια κάθε μέρα επισκεπτόμαστε ένα διαφορετικό σχολείο, επομένως καλύπτεται κάθε σχολική μονάδα μόνο ένα πεντάωρο από ψυχολόγο. Δρούμε σαν δούρειος ίππος έτσι όπως είμαστε τοποθετημένοι και είναι κρίσιμα αυτά που μένουν κρυμμένα».
Η ενδοσχολική βία; Εκεί ο ρόλος σας είναι, θα λέγαμε, αυξημένος;
«Ενα έλλειμμα του να βρίσκεσαι σε ένα σχολείο για τόσο λίγες ώρες είναι ότι δεν μπορείς να έχεις καλή γνώση των βίαιων περιστατικών· φωτιές, βανδαλισμούς και άλλα μπορεί να σου τα έχουν εκμυστηρευτεί οι εκπαιδευτικοί χαμηλόφωνα στο διάλειμμα ή ακόμα χειρότερα να τα αντιλαμβάνεσαι μέσα από ατομικές συνεδρίες παιδιών. Και αυτό συμβαίνει κυρίως όταν δεν είναι καλή η σχέση με το σχολείο ώστε να ενημερωθείς επίσημα, ακόμα και καθυστερημένα.
Επίσης, δεν είναι αληθής η εντύπωση ότι ασχολούμαστε συστηματικά με την ενδοσχολική βία, γιατί, όταν αυτό συμβαίνει, συνήθως δεν επιβεβαιώνεται, το ποιος ας πούμε ξεκίνησε ένα βίαιο περιστατικό και σε ό,τι με αφορά πολύ σπάνια έρχεται να με δει παιδί που έχει διαπράξει τέτοια συμπεριφορά».
Σε περιπτώσεις πενθήμερων αποβολών σάς συμβουλεύονται πρώτα;
«Σε σχολεία που έχει διαμορφωθεί εκπαιδευτική συνεργασία με καλή σχέση και είναι το προφίλ της διεύθυνσης τέτοιο, που προσεγγίζει τα θέματα κουβεντιάζοντας, αναγνωρίζοντας τις δυσκολίες και τις ανάγκες του παιδιού, συνήθως θα ερωτηθώ για το πώς να πλαισιώσουν ένα περιστατικό, που μπορεί να είναι το δέκατο που έχει προκαλέσει ένα παιδί. Τότε θα βγάλουμε πλάνο ενδυνάμωσης του μαθητή, τόσο από την οικογένεια και τους εκπαιδευτικούς όσο και από τη διεύθυνση. Από την άλλη, υπάρχουν διευθύνσεις σχολείων που στην πρώτη στραβή η απάντηση είναι να δώσουν αυτόματα αποβολή.
Αυτό είναι κάτι που όταν επαναλαμβάνεται εξαγριώνει τον μαθητή και του δίνει τροφή να επαναλάβει το βίαιο περιστατικό, γιατί πλέον μέσα από κάτι τέτοιο εκφράζεται, του δίνεται η ταμπέλα του θύτη και αυτός το αναπαράγει εφόσον μέσα από αυτόν τον ρόλο γίνεται ορατός. Εχω προσπαθήσει να προτείνω σε διευθυντές άλλες επιλογές πέρα από την αποβολή, αλλά δεν συνεργάζονται».
Σας έχει συμβεί, από την άλλη πλευρά, να ζητήσουν τη συνδρομή σας και να αρνηθείτε;
«Συμβαίνει και αυτό, γιατί τους θύτες είναι πολλοί διευθυντές που μετά από κάποια βίαιη ή παραβιαστική συμπεριφορά τούς προτρέπουν να επισκεφθούν τη σχολική ψυχολόγο για να ξεκινήσει μια σχέση στο πλαίσιο ότι είναι “προβληματικοί” και ¨πρέπει να διορθωθούν”. Τιμωρητικά δηλαδή για τον σωφρονισμό τους δίνουν πενθήμερη αποβολή και υποχρεωτική τη σύσταση “να δεις την ψυχολόγο”. Υπό τέτοιο καθεστώς αρνούμαι να δω ένα παιδί, είναι πολύ σαφές, θα πρέπει ο ίδιος ο μαθητής να θέλει να με συναντήσει ως ενδυναμωτικό μέτρο και όχι τιμωρητικό».
Ποια παιδιά επιδιώκουν να χτίσουν σχέση με τον σχολικό ψυχολόγο;
«Συνήθως δέχομαι αιτήματα κατά κόρον από παιδιά Ε’ Δημοτικού και πάνω, με δική τους θέληση, γιατί έχουν αναγνωρίσει τις δυσκολίες και τα προβλήματα των γονιών τους και είναι ανοιχτά στο να δεχθούν να έρθουν στη σχέση. Το τελευταίο έτος προβλέφθηκε στο ΦΕΚ να έρχονται στην πρώτη γνωριμία χωρίς να είναι απαραίτητη η γονεϊκή συγκατάθεση, ενώ άλλες φορές έρχονται με πρωτοβουλία του γονέα.
Ετσι ήρθε, για παράδειγμα, ένα παιδί Δημοτικού του οποίου η μητέρα είχε χρόνια κατάθλιψη και διπολική διαταραχή, που προσπαθούσε να υποστηριχθεί θεραπευτικά και φαρμακευτικά και γνώριζε παράλληλα πως επηρέαζε με τη συμπεριφορά της το παιδί, επομένως ήθελε να σπάσει αυτόν τον κύκλο».
Σε αυτές τις περιπτώσεις πώς ενεργείτε;
«Στη συγκεκριμένη οικογένεια ο μπαμπάς ήταν αλκοολικός και βίαιος, είχαν ένα άσχημο διαζύγιο με Αστυνομία και ξεσπάσματα στη γειτονιά και έτσι ήρθαν το παιδί με τη μαμά στο σχολείο να βοηθηθούν. Είχε μεγάλη σημασία η συνεργασία μας, τόσο του σχολείου όσο και η δική μου προσωπικά με τις εξωτερικές δομές, δηλαδή την κοινωνική υπηρεσία του δήμου.
Σε τέτοια περιστατικά ή σε περιπτώσεις παραμέλησης καλώ πάντα και τους γονείς σε ομαδικές συνεδρίες και όταν, για παράδειγμα, αποδεικνύεται επαναλαμβανόμενα ότι δεν υπάρχει διάθεση συνεργασίας, αλλά συνεχίζω να βλέπω ένα παιδί καταπιεσμένο, παραμελημένο από την τροφή έως και τα ρούχα, κρούω τότε τον κώδωνα του σχολείου να συζητήσουμε μαζί τις επιλογές και να προχωρήσουμε και σε εισαγγελική παρέμβαση αν χρειαστεί».
Η εισαγγελική παρέμβαση είναι μια ενέργεια που λειτουργεί;
«Γίνονται πολύ λίγες εισαγγελικές, μου έτυχε σχολείο όπου έλεγαν “Τι πρέπει να κάνουμε; Πώς γίνεται η εισαγγελική;”. Πολλά σχολεία δεν φτάνουν μέχρι εκεί, γιατί δεν έχουν γνώση του πώς να διαχειριστούν μια κρίση, σε ποιον πρέπει να απευθυνθούν και πώς να αξιολογήσουν την κάθε περίπτωση. Για παράδειγμα, ένα παιδί παραμελημένο με βρώμικα ρούχα πώς το πλαισιώνει ένα σχολείο;
Κάτι άλλο που συμβαίνει είναι ότι οι ψυχολόγοι έχουμε κενό γύρω από το τι γίνεται μετά από μια εισαγγελική παρέμβαση, γιατί δεν υπάρχει ανατροφοδότηση από την κοινωνική υπηρεσία ή τον εισαγγελέα. Θεωρώ ότι ειδικά για παιδιά που παραμένουν σε σχολική μονάδα θα ήταν πολύ βοηθητικό να γνωρίζουμε, γιατί ειδικά αν μεταπηδήσει το παιδί σχολική βαθμίδα, εμείς θα παραδώσουμε στο επόμενο σχολείο το προφίλ της οικογένειας και του παιδιού».
Διαχειρίζεστε περιστατικά που σας προκαλούν ηθικά διλήμματα;
«Τα ηθικά διλήμματα που αντιμετωπίζουμε έχουν διάφορες μορφές. Ενα παράδειγμα ήταν σε σχολείο στο οποίο ο διευθυντής, λόγω καλών σχέσεων με οικογένεια μαθητή, συγκάλυπτε τη βίαιη συμπεριφορά του παιδιού, δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα στη σχολική κοινότητα και τους εκπαιδευτικούς. Κάποια άλλα περιστατικά αφορούν μαθητές με επιβαρυμένο οικογενειακό υπόβαθρο, για τους οποίους ζητάει η διεύθυνση από τον ψυχολόγο, ενώ είναι αποφασισμένη να ζητήσει αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος, να βγάλει εκείνος διάγνωση για διαταραχή συμπεριφοράς, χωρίς όμως να έχει παρακολουθήσει τον μαθητή».
Τι κάνετε τότε;
«Συχνά αρνούμαστε, γιατί δεν έχουμε παρακολουθήσει τον μαθητή ατομικά και δεν είναι δυνατόν να βγάζουμε διαγνώσεις απλώς για να επικυρώσουμε την απόφαση ενός διευθυντή για αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος. Επιβαρυνόμαστε πολύ από τέτοια περιστατικά, αλλά επειδή έχουμε τη δυνατότητα ζητούμε και την αρωγή του σύμβουλου ψυχολόγου, ο οποίος μας συστήνει να μην πάρουμε θέση, με συνέπεια βέβαια να δεχόμαστε πιέσεις από τις διευθύνσεις στα όρια του bullying. Είναι σημαντικό όμως για την ορθή πλαισίωση των περιστατικών να εισακούγονται ισότιμα οι φωνές της σχολικής κοινότητας, είτε πρόκειται για εκπαιδευτικούς, τη διεύθυνση ή τον ψυχολόγο».
Πώς διαφοροποιούνται οι γονείς ενός παιδιού-θύματος και ενός παιδιού-θύτη;
«Σε πολλά περιστατικά, όταν υπάρχει βίαιη συμπεριφορά παιδιών, από πίσω κρύβεται ένας βίαιος γονιός. Παράλληλα, βλέπουμε και βίαια παιδιά με άβουλο γονιό, δηλαδή συχνά παρατηρούνται ακρότητες σε συμπεριφορικό ή συναισθηματικό επίπεδο των γονέων, οι οποίες αποτυπώνονται στο παιδί. Ετσι, πολύ αδύναμοι γονείς έχουν πολύ έντονα παιδιά, επειδή έχουν χάσει τη σχέση με το παιδί στο κομμάτι της οριοθέτησης, και άλλες φορές βλέπουμε η τοξική αρρενωπότητα και η πατριαρχία να έχουν εμποτιστεί στη ταυτότητα των αγοριών.
Στους γονείς-θύματα, αντίστοιχα, πάλι παρατηρούνται ακραία παραδείγματα, γονείς με πολύ έντονες προσωπικότητες των οποίων τα παιδιά, για να επιβιώσουν στο οικογενειακό μοτίβο, έχουν οδηγηθεί στο άλλο άκρο και εμφανίζουν χαμηλή ενέργεια και χαμηλή αυτοπεποίθηση. Είναι συνεπώς εύκολο σε μια σχολική σχέση να λειτουργήσει αυτό αρνητικά και να μικρύνουν τους εαυτούς τους ώστε να μπουν σε ένα καλούπι, όπως κάνουν με τους γονείς τους.
Αυτό εύκολα δίνει τροφή για bullying ή για κακοποίηση στο σχολείο. Αντίστοιχα υπάρχουν γονείς με παιδιά-θύματα που τους βλέπεις πολύ ήπιους και συνεργάσιμους, όμως οριακά άβουλους, και αυτό είναι ένα μοτίβο που θα μεταβιβάσουν στο παιδί, να λέει δηλαδή “ναι” σε όλα, χωρίς να βάζει όριο σε μια κοινωνική συναναστροφή».
Με βάση την εμπειρία σας, τα σχολεία οργανωσιακά επιτρέπουν ή αποθαρρύνουν τα περιστατικά βίας;
«Σε μεγάλο βαθμό η δυσλειτουργία ή η μη οργάνωση των σχολείων τροφοδοτεί την επανάληψη της σχολικής βίας. Οταν, για παράδειγμα, ένα σχολείο δεν την πλαισιώνει, αλλά την αφήνει να διαιωνίζεται και να παίρνει έδρα. Αντίστοιχα η βία στα σχολεία συρρικνώνεται όταν υπάρχει εγρήγορση, αφύπνιση και πλαισίωση, επομένως το πώς αποτυπώνεται σε ένα σχολείο κυρίως αποτυπώνει τη λειτουργία του. Δύσκολα θα παρατηρήσεις σε ένα τρομερά οργανωμένο σχολείο με πλαισίωση των περιστατικών συνεχιζόμενα βίαια περιστατικά.
Και όταν λέμε οργάνωση, εννοούμε να υπάρχει πρωτόκολλο στην κρίση, γιατί το σύνηθες είναι να καταγράφεται ένα βίαιο περιστατικό, ο Γιώργος ας πούμε και ο Γιάννης που πλακώνονται και καταλήγουν με αίματα και από πλευράς του σχολείου δεν ξέρουν πώς να το διαχειριστούν, υπάρχει μια έλλειψη βοήθειας την ώρα της κρίσης.
Υπάρχουν παιδιά που έρχονται στο Γυμνάσιο και επαναλαμβάνουν την επιθετικότητα που εμφάνιζαν στο Δημοτικό και άλλα που στην πορεία πλαισιώθηκαν, είτε γιατί ενεργοποιήθηκαν οι γονείς είτε γιατί ενδυναμώθηκε το σχολείο και βοήθησε το παιδί, και έτσι πολλοί παράγοντες συνέβαλαν ώστε να να τροποποιηθεί η πορεία και στη μετάβαση από τη μια σχολική μονάδα στην άλλη να μην εδραιωθεί η επιθετική συμπεριφορά».
Τα σχολεία διαθέτουν πρωτόκολλα αντιμετώπισης μιας κρίσης;
«Συναντάμε ανθρώπους με πτυχία και μεταπτυχιακά, που δεν γνωρίζουν το πώς, γιατί έχουν ανάγκη από ψυχοεκπαίδευση, ενδυνάμωση ομάδας, σεμινάρια και ημερίδες ώστε να κατανοήσουν τι σημαίνει πλαισίωση περιστατικών βίας. Θεωρητικά σε κάθε σχολείο έχουν οριστεί από τη διεύθυνση δύο εκπαιδευτικοί που λέγονται σύμβουλοι σχολικής ζωής και είναι τα πρόσωπα αναφοράς ως προς το φαινόμενο της βίας.
Θυμάμαι ένα σχολείο που ήταν μάλλον εξαίρεση και λειτουργούσε άψογα σε σχέση με αυτό. Οι άνθρωποι αυτοί γενικά είναι τα μάτια μας και τα αφτιά μας όταν δεν είμαστε παρόντες, λειτουργούν σαν ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί ταυτόχρονα, γιατί παρατηρούν την παθολογία ή τη δύσκολη συμπεριφορά, την καταγράφουν και ενημερώνουν».
Η ανήλικη βία αυτοπαράγεται ή περισσότερο αντικατοπτρίζει μια κοινωνική πραγματικότητα;
«Υπάρχει μια κοινωνική συνισταμένη που συχνά αγνοούμε. Οι υπόλοιποι ρόλοι που περιστοιχίζουν τα παιδιά εμφορούνται συχνά από ένταση ή και βία, προτού αυτή εκδηλωθεί σε βία ανηλίκων. Φαίνεται ότι υπάρχει και έντονη λεκτική βία μεταξύ εκπαιδευτικών σε πολλές σχολικές κοινότητες, αλλά και γενικά μια δυσκολία διαχείρισης θυμού κοινωνική. Αυτή αντικατοπτρίζεται και καθρεφτίζεται στα παιδιά και έτσι εκείνα την πολλαπλασιάζουν και τη μεταφέρουν επί δέκα.
Εκτέθηκα, για παράδειγμα, σε μια απρόβλεπτα βίαιη συνθήκη, όταν μπαίνοντας σε ομαδική γνωριμία με ένα “δύσκολο”, όπως το αποκαλούσαν, τμήμα Λυκείου, σε μια προσπάθεια διερεύνησης των αναγκών των παιδιών, ξαφνικά ο εκπαιδευτικός τους έκανε ένα ξέσπασμα μπροστά τους, λεκτικό και οριακά βίαιο, χωρίς κανένα συναισθηματικό όριο και χωρίς ουσιαστική αφορμή».
Μένετε αισιόδοξη;
«Σε έναν πολύ μεγάλο βαθμό βιώνω ματαίωση, όμως μένω αισιόδοξη γιατί μέσα στη ματαίωση υπάρχει λειτουργικότητα. Υπάρχει δηλαδή η λειτουργικότητα των ομάδων και των πλαισίων μέσα σε όλο αυτό το σκοτεινό, το σαθρό, το δύσκολο. Υπάρχουν στιγμές όπου κάτι λειτουργεί, κάτι διακόπτεται, κάτι δεν επαναλαμβάνεται και είναι κάτι που αφήνει μικρές χαραμάδες ελπίδας».
