H Ιθάκη ανοίγει με έναν οιωνό. Τα ξημερώματα της 29ης Ιουνίου 2023, λίγες ώρες προτού ανακοινώσει δημόσια την παραίτησή του από πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ, ο Αλέξης Τσίπρας απελευθερώνει ένα περιστέρι παγιδευμένο στο μπαλκόνι του σπιτιού του.
Οι συνειρμοί για τον ίδιο είναι προφανείς, εξ ου και ολοκληρώνει το απόσπασμα λίγες γραμμές παρακάτω σημειώνοντας: «Τώρα πια είμαι απόλυτα σίγουρος για την απόφασή μου». Είναι η ενδεδειγμένη εισαγωγή για να προσελκυστεί ο αναγνώστης σε ένα βιβλίο 762 σελίδων – ένα επεισόδιο μικρό σε έκταση (μιάμιση σελίδα), με συμβολικό φορτίο, στο οποίο αναδεικνύεται η ανθρώπινη πλευρά του πρωταγωνιστή του ενώ η πολιτική παραμένει στο παρασκήνιο.
Η δεύτερη, άλλωστε, θα κυριαρχήσει απόλυτα στην υπόλοιπη διαδρομή. Παρά το σύντομο αρχικό αφηγηματικό τμήμα όπου ο συγγραφέας σκιαγραφεί τις καταβολές, τα παιδικά του χρόνια στη δεκαετία του ’80, τη διαμόρφωση των ιδεών του, η Ιθάκη συνιστά ουσιαστικά και πρακτικά απολογισμό των κυβερνήσεών του, υπεράσπιση των επιλογών του και καταγραφή των προτάσεών του για το μέλλον.
Το πολιτικό απομνημόνευμα είναι είδος καθαγιασμένο από τον χρόνο. Αν και στην Ελλάδα δεν ευδοκιμεί (με εξαίρεση παλαιότερα τον Γεώργιο Ράλλη και πιο πρόσφατα τον Κώστα Σημίτη), στο ευρωπαϊκό σκηνικό σχεδόν κάθε πρωθυπουργός που ολοκληρώνει τη θητεία του έχει ένα παρόμοιο βιβλίο στα σκαριά, ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες το υπηρέτησαν σχεδόν όλοι οι πρόεδροι της τελευταίας εκατονταετίας από τον Κάλβιν Κούλιτζ ως τον Μπαράκ Ομπάμα.
Για πολλούς ηγέτες σήμερα ισοδυναμεί με την απαρχή του υπόλοιπου της ζωής τους, την εισδοχή στο κύκλωμα των ομιλιών και του συμβουλευτικού τους στάτους ως statesmen. Εξαιτίας της λειτουργίας του αυτής διαφοροποιείται από προηγούμενες μορφές του που γράφονταν με το σκεπτικό της πολιτικής κατάθεσης. Στη λογική της εκδοτικής αγοράς, πρέπει να περιλαμβάνει στοιχεία μιας πιο ανάλαφρης δομής, να τεμαχίζεται σε επεισόδια, να διακρίνεται από οδόσημα.
Καλοί και κακοί
Η Ιθάκη επιχειρεί να βαδίσει στον δρόμο αυτόν. Χαρακτήρες ανεβαίνουν στη σκηνή, κακοί (ο Γιάνης Βαρουφάκης), καλοί (Φρανσουά Ολάντ), ενδιάμεσοι ταλαντευόμενοι που τελικά τείνουν προς την καλή πλευρά της Δύναμης (Ανγκελα Μέρκελ). Flashback μας μεταφέρουν στο παρελθόν. Διακοπές (αραιές) με προσωπικά στιγμιότυπα διασπούν την πυκνότητα της πολιτικής αφήγησης.
Για περίπου 350 σελίδες, όσο δηλαδή διαρκεί η διαδοχή των περιστατικών της ανόδου του ΣΥΡΙΖΑ και της πορείας από τις εκλογές του Ιανουαρίου του 2015 ως τη 17ωρη διαπραγμάτευση της 13ης Ιουλίου που διασφάλισε την τελευταία στιγμή την παραμονή της Ελλάδας στο ευρώ, το μοντέλο λειτουργεί – έστω κι αν τα πάντα σχεδόν μοιάζουν οικεία: η κάλυψη εκείνου του εξαμήνου από τα μέσα ενημέρωσης, ελληνικά και ξένα, ήταν τόσο εντατική ώστε φαίνεται πως ακόμη και όσοι τα έζησαν εκ των έσω δεν έχουν πολύ περισσότερα να εισφέρουν πέρα από τις προσωπικές τους σκέψεις και συναισθήματα.
Οι δυσχέρειες για τον επίδοξο αναγνώστη ξεκινούν από το σημείο εκείνο και μετά, όταν το βιβλίο μοιάζει βαθμιαία να χάνει τον βηματισμό του ξεστρατίζοντας σε σχοινοτενείς περιγραφές πολιτικών λεπτομερειών της διακυβέρνησης, πολλαπλά εσωκομματικά ξεκαθαρίσματα, πολεμιστήρια σαλπίσματα κατά της πρώην αντιπολίτευσης και νυν κυβέρνησης, όπου γεγονότα όπως η Συμφωνία των Πρεσπών ή το παρασκήνιο των ημερών πριν από την παραίτηση του Αλέξη Τσίπρα από την προεδρία του ΣΥΡΙΖΑ δεν αποτελούν παρά αναλαμπές.
Προσχηματική άρνηση
Συστατικό στοιχείο των πολιτικών απομνημονευμάτων, όπως και όλων των απομνημονευμάτων, είναι ότι στοχεύουν στη δικαίωση του συγγραφέα τους. Εκ φύσεως δεν μπορούν να αποστασιοποιηθούν από τα όσα περιγράφουν, δεν διεκδικούν αντικειμενικότητα, δεν επέχουν θέση ιστορικών κειμένων αλλά προσωπικών μαρτυριών.
Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον ότι η Ιθάκη είναι ένα βιβλίο που αρνείται τη φύση του: ο Αλέξης Τσίπρας δηλώνει ρητά στον πρόλογό του ότι δεν προέκυψε «από την ανάγκη για προσωπική δικαίωση».
Η άρνηση είναι βέβαια προσχηματική. Εξηγώντας εξαντλητικά το σκεπτικό του, υπογραμμίζοντας συχνά ότι ο ίδιος είχε την ευθύνη, υπεραμυνόμενος σθεναρά όλων των καίριων αποφάσεών του, είναι προφανές ότι στη δικαίωση των πολιτικών επιλογών του αποσκοπεί. Κανείς άλλωστε δεν γράφει πολιτικά απομνημονεύματα για να αποκηρύξει τον εαυτό του – πόσω μάλλον πολιτικά απομνημονεύματα της τάξης των 762 σελίδων.
