Στο Kunsthaus της Ζυρίχης εγκαινιάστηκε το 2023 και θα διαρκέσει έως τις 2 Νοεμβρίου του 2025 μια μεγάλη έκθεση έργων τέχνης του συλλέκτη Μπίρλε (Bührle). Η συλλογή περιλαμβάνει 633 έργα, από τη μεσαιωνική περίοδο ως τον κλασικό μοντερνισμό. Συλλέχτηκαν από τον γερμανοελβετό βιομήχανο όπλων Εμιλ Γκέοργκ Μπίρλε (1890-1956) μεταξύ 1936 και 1956 και επικεντρώνονται κυρίως στον εμπρεσιονισμό. Στην παρούσα έκθεση το ενδιαφέρον έχει να κάνει τόσο με την προέλευση των έργων που ανήκαν σε Εβραίους, θανατωθέντες από τους Ναζί, όσο και με τα χρήματα που ο Μπίρλε κέρδιζε ως κατασκευαστής όπλων για το ναζιστικό καθεστώς, απασχολώντας μάλιστα Εβραίους από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Η έκθεση, πέρα από το να παρουσιάζει σπουδαία έργα, μιλάει για τον δρόμο που αυτά διήνυσαν μέχρι τη συλλογή Μπίρλε, αλλά και για τη μοίρα των αρχικών εβραίων ιδιοκτητών, επερωτώντας συγχρόνως και τη μακρά σχέση του Συλλόγου των Πατρόνων-Φίλων του Kunsthaus της Ζυρίχης με τον Μπίρλε. Επίσης εξετάζει το διεθνές ζήτημα του κόσμου της τέχνης, σχετικά με την προέλευση των έργων τέχνης στα μουσεία και ειδικότερα έργων «λεηλατημένων» από τους Ναζί. Η έκθεση επίσης θέτει ερωτήματα για το ιδιοκτησιακό καθεστώς έργων που αποκτήθηκαν, μεταξύ 1933 και 1945, εκτός κατακτημένων από τους Ναζί χωρών (τα αποκαλούμενα «ιπτάμενα»), από ανθρώπους που φανερά υποχρεώθηκαν να τα εκποιήσουν, τα οποία και αυτά, σύμφωνα με την Washington Declaration του 1998, και του Terezin του 2009, πρέπει να αποδοθούν στους κληρονόμους των αρχικών κατόχων.
Στο πλαίσιο αυτό της συνεχιζόμενης έρευνας και συζήτησης, από την έκθεση απομακρύνονται, στα μέσα Ιουνίου 2024, πέντε έργα (Κουρμπέ, Μονέ, Βαν Γκογκ, Τουλούζ-Λοτρέκ, Γκογκέν) για περαιτέρω έρευνα προέλευσης μεταξύ κληρονόμων των αρχικών εβραίων ιδιοκτητών τους. Στο τέλος Ιουνίου 2024 δημοσιεύεται σχετική έρευνα του ελβετού ιστορικού Ράφαελ Γκρος για τον έλεγχο της προέλευσης όλων των έργων συλλογής. Η έρευνα είχε ανατεθεί από την πόλη και το καντόνι της Ζυρίχης και τον Σύλλογο των Πατρόνων του Kunsthaus.
Η έρευνα πίσω από τις καλές εκθέσεις είναι πάντα αφανής. Φανερώνει την υποδόρια ύπαρξή της μόνο στο τέλος της πορείας του επισκέπτη. Η αντίδραση μπορεί να κυμαίνεται από την συναισθηματική πληρότητα του επισκέπτη ως την ευχαρίστηση του ειδικού. Εδώ είναι μια σπάνια περίπτωση, όπου η έκθεση σπουδαίων έργων, μαζί με τις ερευνητικές απορίες για την νομιμοποίησή τους στο μουσείο και την έκθεση, ισορροπούν τέλεια. Παράλληλα, ένα ζήτημα που απασχολεί τα μουσεία γίνεται προσιτό στον επισκέπτη, χωρίς να του στερεί την εικαστική απόλαυση. Συγχρόνως, το ίδιο το μουσείο συλλέγει στοιχεία, μέσα από ειδικούς σταθμούς έρευνας κοινής γνώμης, για μελλοντικούς χειρισμούς του σε ανάλογες περιπτώσεις.
Ο μουσειογραφικός σχεδιασμός της έκθεσης ερμηνεύει τον προβληματισμό για την προέλευση των έργων της Συλλογής Μπίρλε, εξυπηρετώντας εξαιρετικά το αφήγημα. Με τη χρήση ενός φωτεινού μπλε χρώματος, «βγαίνει στο φως» η πληροφορία για τα έργα που ερευνήθηκαν, αλλά και για τον συλλέκτη τον ίδιο. Τα έργα τα οποία ανιχνεύτηκαν ή ανιχνεύονται βρίσκονται αναλόγως είτε μπρος από ένα μπλε διάφανο πλέγμα, που μέσα από ένα παράθυρο αφήνει να φαίνεται καθαρά το ερευνηθέν έργο (ένας Ρενουάρ) ή αποτελεί φόντο, όταν το έργο βρίσκεται στη διαδικασία (ένας Ντεγκά). Το μπλε στις λεζάντες σχολιάζει την έρευνα που μένει να διεξαχθεί ή ταπετσάρει τα έπιπλα στους χώρους που ακούγονται μαγνητοσκοπημένες απόψεις. Γίνεται χρωματικό βάθος στα τάμπλετ, που δείχνουν ταυτόχρονα τα αποτελέσματα των απαντήσεων των επισκεπτών, και χαρτί για να γράψουν τις απόψεις τους πιο επίμονοι θεατές.
Εικαστική εγκατάσταση, με υποτιθέμενα πακεταρισμένα με πανί έργα. Σηματοδοτεί μαζικές αγορές του συλλέκτη, που τώρα πρέπει να αποδοθούν στους νόμιμους κατόχους τους
Τοίχοι μένουν αδειανοί από έργα που ήταν αναρτημένα πριν, με τα άγγιστρα στον τοίχο να δηλώνουν την απομάκρυνσή τους ή κάποια ογκώδη κιβώτια μεταφοράς να τη δηλώνουν εμφατικά. Μια εικαστική εγκατάσταση, με υποτιθέμενα πακεταρισμένα με πανί έργα, σηματοδοτεί μαζικές αγορές του συλλέκτη, που τώρα πρέπει να αποδοθούν στους νόμιμους κατόχους τους. Ενας χώρος με συρτάρια περιλαμβάνει πρωτότυπα πειστήρια των ερευνών και επιτραπέζιοι χάρτες χαράσσουν πορείες αμφισβητούμενων έργων. Με μεγάλες πινακίδες και φωτογραφικό υλικό, το μουσείο δεν διστάζει να σχολιάσει τη βιομηχανία όπλων του Μπίρλε και τη συνεργασία του με τους Ναζί.
Να σημειωθεί ότι η επέκταση του Κunsthaus, στην οποία παρουσιάζεται η έκθεση, χρηματοδοτήθηκε από το ίδρυμα Μπίρλε, ενώ τα 633 έργα του, μετά από μακρύ δημόσιο διάλογο και ψηφοφορία, βρίσκονται σε μακροχρόνιο δανεισμό στο Kunsthaus από το 2012. Tέλος, δεν έχουν πρόβλημα να επερωτήσουν την επίδραση ενός πάμπλουτου επιχειρηματία, όπως ο Μπίρλε, όχι μόνο στην αγορά της τέχνης, αλλά και στην πολιτική και κατ’ επέκταση και στην κοινωνία, με αναφορά μάλιστα σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο της Ελβετίας και της Δύσης.
Παράλληλα, μέσα σε μια τέτοια και τόσο προφανή πορεία ερευνών, δεν μπορείς να μη θαυμάσεις εξαίρετα εμπρεσιονιστικά έργα τέχνης, τα οποία καταφέρνουν και αναπνέουν τον δικό τους αέρα, αφήνοντάς μας εν απορία για το φίφτι-φίφτι αποτέλεσμα του ερωτήματος στα τάμπλετ: «Σκέψου για ένα έργο της έκθεσης. Η αντίληψή σου γι’ αυτό αλλάζει όταν μαθαίνεις ότι αγοράστηκε με χρήματα που προέρχονται από την πώληση όπλων;». Το αποτέλεσμα είναι 48% ναι, 47% όχι.
«Σκέψου για ένα έργο της έκθεσης. Η αντίληψή σου γι’ αυτό αλλάζει όταν μαθαίνεις ότι αγοράστηκε με χρήματα που προέρχονται από την πώληση όπλων;». Οι έως τώρα απαντήσεις των επισκεπτών είναι 48% ναι, 47% όχι
Το ηθικό δίδαγμα από το όλο αυτό εκθεσιακό εγχείρημα είναι ότι μια καλή έκθεση δεν γίνεται με μία μόνο ειδικότητα. Η διεπιστημονική δουλειά, η αποδοχή του εύρους των νοημάτων που ενυπάρχουν σε κάθε συλλογή έργων, των ειδικοτήτων που είναι απαραίτητες, ο σεβασμός για το πεδίο της κάθε ειδικότητας είναι αυτά που διασφαλίζουν τη μουσειακή ποιότητα και εν τέλει το πλήθος των επισκεπτών. Οι επισκέπτες έχουν πάντα δίκιο. Και όταν ευχαριστιούνται και όταν δεν καταλαβαίνουν. Ποτέ το φταίξιμο δεν είναι δικό τους. Ακόμα και όταν διστάζουν να το ομολογήσουν ή να το αποδεχτούν.
*Η κυρία Ματούλα Σκαλτσά είναι ιστορικός της Τέχνης – μουσειολόγος, ομ. καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
