«Με ονειρεύομαι να παίζω σε ροκ μπάντα»: Όταν η τέχνη ανοίγει τις πόρτες στην ψυχική υγεία

«Πέτα, γλάρε. Λατρεύω τον ουρανό, την αίσθηση του να πετώ». Με τους στίχους αυτούς, οι ασθενείς συνάνθρωποί μας του Κέντρου Ψυχικής Υγείας και Ιατρικής Ακριβείας «Ιάσων» παρουσίασαν ανοιχτά το μουσικοθεατρικό τους δρώμενο. «Δεν αυτοπροσδιοριζόμαστε μόνο ως ασθενείς· είμαστε φίλοι και συγκάτοικοι -όπως τραγουδάνε οι Κατσιμιχαίοι- και στηρίζουμε ο ένας τον άλλον», λένε ο Φ. και ο Μ., μέλη της «Αναγέννησης», του σωματείου ψυχικά ασθενών που ιδρύθηκε το 1984.

«Ζούμε με ψυχωσικές διαταραχές, σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή. Με την αγωγή μας και πρόγραμμα προχωράμε. Κάθε Σάββατο βγαίνουμε όλοι μαζί και στις γιορτές κλείνουμε τραπέζι. Φέτος, λέμε να πάμε στον Κιάμο». «Τα παλιά χρόνια σε πετάγανε σε ένα νοσοκομείο και σε ξεχνούσαν», μου λέει ο 58χρονος Φ. «Μπήκα πρώτη φορά πριν τριάντα χρόνια στο πρωτοπόρο -από τότε- Αιγινήτειο και ηρεμούσα ζωγραφίζοντας σε γυαλιά. Γιατί; Είχα ρίξει μια μπουνιά στη τζαμαρία της τραπεζαρίας μας. Τώρα είμαι ευχαριστημένος. Το πρόγραμμα το έχω ανάγκη».

Τέχνη: μια άμεσα θεραπευτική γλώσσα

Αντί για λευκές αίθουσες και ψυχρές δομές, το κέντρο μέσα στο δάσος του Παπάγου, συνδυάζει τέχνες και θεραπεία: εργαστήρια μουσικής, πηλού, βιβλιοδεσίας, χρυσοτυπίας, ζωγραφικής, εργασία στη γη, στο θέατρο, στη κουζίνα, με κομβικές στάσεις στην εργοθεραπεία και ψυχοθεραπεία. «Εδώ οι βαριές ταμπέλες “αναπηρία” και “ψυχιατρικό περιστατικό” ξεθωριάζουν», λένε οι συμμετέχοντες.

Η 41χρονη Κωσταντίνα Μπέρδου, κοινωνική λειτουργός και επιστημονική υπεύθυνη του προγράμματος, προσθέτει: «Στόχος μας είναι η απελευθέρωση από τον αυτοστιγματισμό, η βελτίωση της ψυχικής υγείας, η κοινωνική και επαγγελματική επανένταξη». Οι νεοεισερχόμενοι, συχνά λένε ότι είναι υγιείς. Σύντομα αναγνωρίζουν πως έχουν δυσκολίες, όπως όλοι. Εδώ, υπάρχει χώρος να ανασάνουν, να αποδεχτούν, να αγαπήσουν τη διαφορετικότητά τους κι ίσως να συνχωρέσουν.

Ξεκινούν από το μηδέν και προχωρούν

«Η Μ. ήρθε 32 κιλά, με σχιζοφρένεια, αρνούμενη βασικές καθημερινές συνήθειες. Με μικρά βήματα, μέσα σε ενάμιση μήνα κατάφερε να πλένει μόνη της τα δόντια της»,  μας λέει η 47χρονη εργοθεραπεύτρια Κέλυ Τσαναή. Στους πάγκους βιβλιοδεσίας, ο 55χρονος Σ. εξασκείται στην εστίαση. «Στο τέλος της χρονιάς, από τα 5 λεπτά έφθασα στα 45. Είναι μια κατάκτηση».

Τέχνη: μια άμεσα θεραπευτική γλώσσα

«Ένα συννεφάκι είναι, που το παίρνει ο άνεμος, όπως και τα συναισθήματά μας», λέει η 30χρονη εικαστικός Θάλεια Πρωτοψάλτη στον 60χρονο Φ. Όταν περιγράφει το «συννεφάκι» του, στην ομάδα του πηλού. «Τον γνώρισα στα 19 μου. Ήρθε σε οξεία φάση στο Δρομοκαΐτειο, όπου εργαζόμουν εθελόντρια για τέσσερα χρόνια. Του έφερνα χαρτιά και στυλό για να ζωγραφίζει· σήμερα, ζει σε προστατευόμενο διαμέρισμα με συγκάτοικο. Ήταν βαθύς ο υπαρξιακός πόνος και με κράτησε· οι εικόνες με συγκλόνισαν. Άνθρωποι που έβλεπαν τον σατανά, άκουγαν φωνές, ο Φ. είχε χτυπήσει τη μητέρα του». «Τα πάντα ρει», ακούγεται η Ελ. δείχνοντας τη ζωγραφιά της με το σμαραγδένιο ποτάμι. «Και οι άνθρωποι επίσης, προσθέτει η Θάλεια.

Ο ρόλος της κοινότητας

Η ομάδα των θεραπευομένων μοιράζονται σε κύκλο: «Στο σπίτι, κοιτώ τους τοίχους και οι σκέψεις με βασανίζουν. Εδώ το άγχος φεύγει. Έχω φίλους με κοινά προβλήματα, τον ψυχολόγο μου, τη Δέσποινα, τη κοινωνική λειτουργό. Με βοηθά στα γραφειοκρατικά και πήρα το χαρτί της πρόνοιας! Μένω σπίτι μου φιλοξενούμενη από τον σύντροφό μου, το περιποιούμαι, πηγαίνω στον ψυχίατρο κι έρχομαι τακτικά εδώ. Σπούδασα βοηθός διαιτολόγου, εργάστηκα ως καθαρίστρια σε ΚΙΣΠΕ μα σταμάτησα. Το σώμα μου με πρόδωσε », λέει η 43χρονη Φ. « Για καιρό έζησα σαν φυτό», μοιράζεται ο 46χρονος Γ. «Εδώ κοινωνικοποιούμαι, αισθάνομαι σεβασμό. Ουδέποτε μας μιλάνε μειονεκτικά. Στην εκκλησία βλέπω τους αγίους».

Ο 28χρονος Π. έχει προβληματική επικοινωνία με τη μητέρα του: «σπούδασα πληροφορική και αναζητώ εργασία DJ σε beach bar»  Ο 56χρονος Ι. «πέρασα έξι μήνες σε νοσοκομείο. Είμαι ντροπαλός επειδή είμαι γαλλόφων. Εδώ έμαθα να ζωγραφίζω! Ονειρεύομαι πως μετακομίζω στον αδερφό μου, στην Ταϊλάνδη». «Μέσα σε δύο χρόνια ξαναβρήκα την παλιά μου αγάπη, τη μουσική. Νιώθω σαν αμοιβή του ΕΠΙΨΥ, τα μαθήματα κιθάρας. Με ονειρεύομαι ξανά ως λογιστή, παίζω σε ροκ μπάντα και αποκτώ οικογένεια», λέει ο 52χρονος Α.

«Από το 2007  όλοι εδώ σκύβουν στα προβλήματά μου. Πηγαίνω στους συγγενείς, που μου μαγειρεύουν ό,τι θέλω, και επιστρέφω στον ξενώνα μου. Aναγνωρίζω την αξία μου, όταν ακούω σχόλια επισκεπτών στις εκθέσεις των κεραμεικών μας, στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, όπως “πώς το σκεφτήκατε αυτό;”», λέει ο 43χρονος Δ.  «Παρακολουθώ στην τηλεόραση τους αγρότες και τους δασκάλους που βγαίνουν στο δρόμο και νιώθω ευγνωμοσύνη που έχω όλα αυτά. Δεν είναι δεδομένα. Βίωσα στο πετσί μου την απενταρία, την αφαγία, εργάστηκα σε κτήματα και σε οικοδομές», λέει ο 46χρονος Μ. που κλαδεύει τις τριανταφυλλιές.

«Ζω με ασφάλεια», τονίζει ο 49χρονος Μ. «Μου κάνουν καλό οι διάλογοι με την κοινωνική λειτουργό, όταν μοιραζόμαστε δυσάρεστα γεγονότα που μας στιγμάτισαν». «Ο Μ. με βοήθησε κάποτε στη χοροθεραπεία. Άκουγα φωνές», συγκινείται ο 26χρονος Χ. που αναμένει γυμναστή στον ξενώνα. «Γυμνάζομαι στο δωμάτιο, παίζω μπάσκετ στην αλάνα με τον ψυχολόγο μας. Το πρώτο επεισόδιο έγινε στα 14 μου. Τι σημαίνει επεισόδιο; Είναι ξεχωριστό για τον καθένα μας». Ο 38χρονος ψυχολόγος Σωτήρης Βασιλείου θυμίζει, πως η χρήση ναρκωτικών σε μικρή ηλικία μπορεί να πυροδοτήσει ψύχωση σε ευάλωτα άτομα. Ο Σ. λυπάται που «το επίδομα των 338 ευρώ μειώθηκε από τα 374, και μας φέρνει σε αδιέξοδο όταν οι θέσεις εργασίας για ΑμεΑ είναι ελάχιστες. Εγώ, διαγνώστηκα στα 30 οπότε χάνω τη σύνταξη των γονιών μου. Ισχύει όταν η διάγνωση γίνει πριν τα 18». «Αποκατάσταση σημαίνει αυτονομία, συμμετοχή και πρόσβαση στα κοινωνικά παντοπωλεία και φαρμακεία, τα οποία λήγουν το 2027, αφήνοντας κενό για το μέλλον», σημειώνει η Κ. Μπέρδου.

Η Έα Λαλέλλη αφηγείται πως ο 41χρονος γιος της Δημήτρης, «έμεινε με 95% αναπηρία μετά από έλλειψη οξυγόνου σε ιδιωτικό μαιευτήριο. Ζει μαζί μας, αυτοεξυπηρετείται, ενημερώνεται, υποδέχεται κόσμο σε ιατρείο και παίζει τουμπερλέκι. Τον απασχολεί τι θα γίνει όταν δεν θα είμαστε εμείς».

Η επιστημονική ομάδα εξηγεί: «χρειαζόμαστε τη συνεργασία των γονιών καθώς και περισσότερους ψυχολόγους και εκπαιδευτές για τους 52 θεραπευόμενους. Αξιολογούνται η αντοχή στη ματαίωση, η επιμονή, η μνήμη, η προσοχή, η αλληλεπίδραση, ο αυτοέλεγχος και η ικανότητα να ζητάς βοήθεια πάντα εξατομικευμένα και μόνο ως επιλογή. «Η αρχή θέλει προσπάθεια».

«Καταφύγιο είναι η καλλιέργεια, το υπέρτατο αγαθό που προκύπτει με την προσπάθεια», τονίζει ο διευθυντής του κέντρου, ψυχίατρος και ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ, Λάμπης Παπαγεωργίου. Υγεία δεν είναι μόνο η απουσία πόνου και αναπηρίας, είναι και η ευδαιμονία, σύμφωνα με τον Θαλή τον Μιλήσιο. Ευ-δαίμων είμαι όταν μαθαίνω να μοιράζομαι -από το «δαίω» ή μοιράζω. Όσο υπάρχει η αλληλεγγύη, σφυρηλατημένη, έχουμε υγεία.

Ένα όραμα τεσσάρων δεκαετιών

Θα μπουν οι τέχνες στη θεραπεία, είχε πει η αείμνηστη ψυχίατρος και καθηγήτρια ΕΚΠΑ, Βερονίκη Καρύδη, ερχόμενη από τη Σουηδία το ’80, και το ‘κανε μαζί με τον ιδρυτή του ΕΠΙΨΥ ( Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας), καθηγητή ψυχιατρικής Κ.Ν. Στεφανή. Η τέχνη – από το «τίκτω», που σημαίνει γεννώ, δημιουργώ- και η ηθική, γίνονται εργαλεία για να αντιμετωπιστεί το τραύμα, ενώ βελτιώνεται η ποιότητα ζωής.

«Χρειαζόμαστε θετικό ισοζύγιο εμπειριών και να συντονιζόμαστε. Η πιο παραγωγική κατάσταση είναι ο συντονισμός σε όλα τα επίπεδα, από τον άμβιο μέχρι τον έμβιο κόσμο. Θα ήταν ευχής έργο, αν κάθε πλάσμα μπορούσε να ενισχυθεί και να ενθαρρυνθεί, ώστε να υλοποιεί και να εξελίσσει τα χαρίσματα που του έδωσε η φύση. Δυστυχώς, βάζουμε τη ζωή μας σε προκρούστεια κρεβάτια· πρώτα έγιναν τα εργοστάσια, μετά τα σχολεία, κι ύστερα πληρώνουμε την αρνητική σοδειά εμπειριών και σπεύδουμε να αμβλύνουμε τον πόνο με θεραπεία. Άνθρωποι που δυσπράγουν ή έχουν δυσκολία επικοινωνίας με τους προσαρμοστικούς τους μηχανισμούς ή το περιβάλλον, μπορεί να εκτίθενται σε παράλογους φόβους, σχιζοφρένεια, κατάθλιψη, υπερθυμία, μανία ή συνδυασμό αυτών», σημειώνει ο κύριος Παπαγεωργίου.

Σύμφωνα με μελέτες του Π.Ο.Υ., το ποσοστό φτάνει το 25% του ενεργού πληθυσμού. Η κατάθλιψη είναι η δεύτερη αιτία αναπηριών στον πλανήτη κι η σχιζοφρένεια, με ποσοστό 1%, είναι η έβδομη αιτία απώλειας ανθρώπινου δυναμικού. «Όταν κάποιος χάνει την ικανότητα αυτεπίγνωσης του εαυτού και του κόσμου, χρειάζεται επειγόντως βοήθεια», προθέτει ο κύριος Παπαγεωργίου, «ωστόσο στο περιβάλλον του διστάζουν να κινηθούν στην αναγκαστική νοσηλεία, ενώ τον σωματικά ασθενή τον πηγαίνουν αμέσως! Γιατί στον διαβήτη π.χ, κανένας οικείος δεν αισθάνεται ενοχή ή ντροπή, όπως νιώθει σε άτομο με ψυχωτική συμπτωματολογια; Όλα τα προβλήματα έχουν τη λύση μέσα τους», καταλήγει.

«Ακούμε μία φορά. Τη δεύτερη, ζωγραφίζουμε ή παίζουμε όργανα. Όταν ο ήχος δυναμώνει, πιέζουμε πιο πολύ το μολύβι» εξηγεί η 24χρονη μουσικοθεραπεύτρια Ζωή Τσακωνιάτη. Η μουσική σταματά. «Να το ξα-να-κά-νουμε », ζητά ενθουσιασμένη η Φερνάντα συλλαβιστά. «Αν δεν ήσουν εσύ, τι θα γινόμασταν;» λέει ο Κ. «Πάρα πολλά πράγματα. Η ζωή είναι γεμάτη επιλογές», απαντά η Ζωή.

O ξενώνας

Μετά τις δραστηριότητες,  κάποιοι επιστρέφουν σπίτια τους και κάποιοι παίρνουν τα μέσα για τον ξενώνα των Κάτω Πατησίων. Ο διαχειριστής Πέτρος Εσκίογλου, μας δείχνει την πλήρη ανακαίνιση – όπου εργάστηκε εθελοντικά. Οι ένοικοι κουβεντιάζουν στο ψιλικατζίδικο με γείτονες, στο τυροπιτάδικο, μοιράζονται το ίδιο τραπέζι. «Η κοινωνική ενσωμάτωση είναι για τους ίδιους μεγάλη επιτυχία.

«Οι περισσότεροι από τους 17 ένοικους μας -συν δύο που συγκατοικούν σε προστατευμένο διαμέρισμα,  φτάνουν εδώ μετά από πολλές νοσηλείες και υποτροπές και χρειάζονται 24ωρη φροντίδα από εξειδικευμένο προσωπικό. Φυσικά, χρειάζεται και ο ίδιος να θέλει να έρθει», μας λέει η 43χρονη Μαρία Διακάτου, κοινωνική λειτουργός, διοικητικά και επιστημονικά υπεύθυνη του ξενώνα. «Ιδρύθηκε το 1991 από τον Κ.Ν. Στεφανή, για να φιλοξενήσει τους ανθρώπους από το ψυχιατρείο της Λέρου. Λεγόταν μάλιστα “Λέρος”. Όταν πρωτοήρθα, οι περισσότεροι ήταν κλινήρεις και τα παιδιά τους έμαθαν εδώ για την ύπαρξή τους! Μια γυναίκα ουδέποτε πήρε αγωγή, καθώς την είχε στείλει στη Λέρο, ο αδελφός της για να αποκτήσει την περιουσία της. Εκείνα τα χρόνια συνέβαιναν αυτά, όχι πια».

«Θα πιω απόψε το φεγγάρι» ακούγεται η παρέα που τραγουδά στο καθιστικό, με την ενθάρρυνση της Ζωής. Στην αυλή, κάτω από τις λεμονιές, ο 55χρονος Β. καπνίζει. Βάζει στο κινητό του να ακούσουμε το «Sonera». «Η μοναξιά με λύγισε, παραιτήθηκα… . ύστερα, στο νοσοκομείο δεν επιτρέπονταν κινητά, ούτε κορδόνια, ευτυχώς είχα τα τσιγάρα μου», μας λέει αναστενάζοντας. «Τον πρωτοσυναντήσαμε πριν δύο μήνες στο Σισμανόγλειο. Ήταν αφρόντιστος, με τα πράγματά του σε σακούλα και το παντελόνι δεμένο με χειρουργικό γάντι. Σιγά σιγά, πάμε μαζί στο κουρείο, στους γιατρούς, να ψωνίσει ρούχα. Παράλληλα, δηλώνουμε στο Υπουργείο Υγείας τις κενές θέσεις», λέει η Μ. Διακάτου.

«Έχουμε διαφορετικά καθήκοντα, απλώνουμε ρούχα, βάζουμε τα πιάτα στο πλυντήριο, καθαρίζουμε τα τασάκια. Ξαφνικά μπορεί κάποιος να ακούσει φωνές επικριτικού περιεχομένου ή να ξεσπάζει ξαφνικά στα γέλια. Μετά το φαγητό, τα χάπια μας και το ξεμπέρδεμα μας. Μας πιάνουν, είναι βαριά και θέλουμε κατάνυξη», μας λέει ο Μ.

«Όλοι έχουμε την ιστορία μας. Κάθε δεκαπέντε μέρες πάμε εκδρομές και κάθε καλοκαίρι κάνουμε διακοπές στο Λουτράκι», λέει η μοντέρνα 68χρονη Κ. παίζοντας το ντέφι.

«Χρειάζονται προσλήψεις ανθρώπων με νέες γνώσεις και διάθεση να προσφέρουν στη ψυχική υγεία.. Το μάθημα αυτογνωσίας στα σχολεία είναι απαραίτητο. Παρά τις προσπάθειες επανένταξης, παραμένουμε άνεργοι, με χαμηλό επίδομα και την αγωγή», λέει ο 37χρονος Θ. που καταφέρνει και μένει μόνος του σε σπίτι που κληρονόμησε. «Να προσφέρω θέλω, ρε αδερφέ! Η κόπωση των φαρμάκων και η έλλειψη ενσυναίσθησης στην κοινωνία, μας δυσκολεύουν. Όσοι έχουμε στήριξη από οικογένεια και φίλους είμαστε τυχεροί. Κέντρα σαν τον «Ιάσων» τα έχουμε ανάγκη…. Καλά Χριστούγεννα!».